اعسار از پرداخت محکوم به

اعسار از پرداخت محکوم به به وضعیتی اطلاق می شود که فرد محکوم علیه، به دلیل ناتوانی مالی، قادر به پرداخت یکجای دین خود مطابق با حکم قطعی دادگاه نیست و از دادگاه تقاضای تقسیط یا مهلت برای پرداخت آن را دارد. این فرآیند حقوقی راهکاری قانونی برای حمایت از افراد معسر و همچنین تضمین وصول تدریجی مطالبات بستانکاران است تا از حبس بدهکاران جلوگیری شود. در ادامه به بررسی جامع ابعاد این موضوع خواهیم پرداخت.

در نظام حقوقی ایران، مواجهه با احکام قضایی که فرد را به پرداخت مبالغ مالی سنگین محکوم می کنند، گاهی اوقات می تواند به چالشی بزرگ تبدیل شود. این چالش زمانی جدی تر می شود که محکوم علیه، به دلایل مختلف از جمله رکود اقتصادی، از دست دادن شغل، یا حوادث ناگوار، توانایی مالی لازم برای ایفای یکجای دین را نداشته باشد. در چنین شرایطی، قانون گذار راهکاری تحت عنوان اعسار از پرداخت محکوم به را پیش بینی کرده است تا هم حقوق بستانکاران تأمین شود و هم از فشار بی رویه بر مدیون جلوگیری به عمل آید. این مقاله به منظور ارائه یک راهنمای جامع و کاربردی برای تمامی ذینفعان اعم از محکوم علیه، محکوم له، و علاقه مندان به مباحث حقوقی تدوین شده است. هدف، شفاف سازی ابهامات و تبیین مراحل قانونی و عملی این فرآیند است تا خواننده با آگاهی کامل قادر به تصمیم گیری و اقدام باشد.

اعسار از پرداخت محکوم به چیست؟ (مفاهیم پایه)

برای درک دقیق مفهوم اعسار از پرداخت محکوم به، ابتدا لازم است دو واژه کلیدی محکوم به و اعسار به صورت مجزا مورد بررسی قرار گیرند و سپس ترکیب این دو مفهوم تبیین شود. این اصطلاحات، ستون فقرات حقوقی این موضوع را تشکیل می دهند.

محکوم به یعنی چه؟

محکوم به به آن چیزی اطلاق می شود که شخص بر اساس حکم قطعی و لازم الاجرای یک مرجع قضایی (دادگاه یا سایر مراجع حل اختلاف) ملزم به پرداخت یا انجام آن شده است. این مفهوم در واقع بار مالی یا تعهدی است که بر عهده محکوم علیه قرار می گیرد. موارد متعددی می توانند مصداق محکوم به باشند که برخی از رایج ترین آن ها عبارتند از:

• بدهی و دیون: مبالغ ناشی از قراردادهای قرض، معاملات تجاری، یا هر نوع تعهد مالی دیگر.
• خسارت: جبران ضرر و زیان وارده به اشخاص، اعم از خسارات مادی و معنوی.
• مهریه: حق مالی زوجه که در عقد دائم بر عهده زوج قرار می گیرد.
• نفقه: پرداخت هزینه های زندگی همسر و فرزندان.
• وجه چک و سفته: مبلغ مندرج در اسناد تجاری که در سررسید پرداخت نشده اند.
• دیه: جبران خسارت های بدنی ناشی از جرایم عمدی یا غیرعمدی.
• جرائم مالی: برخی از جرائم که منجر به محکومیت مالی می شوند.

مهم است که محکوم به از هزینه دادرسی متمایز شود؛ هرچند اعسار از هر دو قابل طرح است، اما شرایط و پیامدهای آن ها تا حدی متفاوت است.

اعسار یعنی چه؟

واژه اعسار در لغت به معنای فقر، تنگدستی و ناتوانی مالی است. از منظر حقوقی، معسر به کسی گفته می شود که به دلیل نداشتن مال یا کافی نبودن دارایی های خود، قادر به پرداخت دیون و بدهی هایش نیست یا دسترسی به اموالش ندارد. این ناتوانی مالی باید به حدی باشد که فرد حتی از پرداخت هزینه های دادرسی یا سایر تکالیف مالی ناشی از یک حکم قضایی عاجز باشد.

تفاوت اصلی اعسار با ورشکستگی، در شمول و دامنه آن است. اعسار مخصوص افراد غیر تاجر و اشخاص حقیقی است. تجار و شرکت ها (اشخاص حقوقی) مشمول قانون ورشکستگی هستند و در صورت ناتوانی مالی، باید درخواست ورشکستگی خود را مطرح کنند نه اعسار. تشخیص تاجر بودن نیز بر عهده دادگاه است.

اعسار از پرداخت محکوم به در یک نگاه

هنگامی که این دو مفهوم در کنار یکدیگر قرار می گیرند، اعسار از پرداخت محکوم به به معنای ادعای مدیون (محکوم علیه) مبنی بر عدم توانایی مالی برای پرداخت دین خود (محکوم به) به صورت یکجا، مطابق با حکم قطعی دادگاه است. هدف اصلی این فرآیند، نه فرار از پرداخت دین، بلکه تعدیل نحوه پرداخت آن متناسب با توان مالی فعلی محکوم علیه است. این اقدام قانونی می تواند منجر به تقسیط محکوم به یا در موارد خاص، مهلت دهی برای پرداخت شود و از پیامدهای ناگوار مانند جلب و حبس محکوم علیه جلوگیری کند. این راهکار به معنای نادیده گرفتن حقوق محکوم له (طلبکار) نیست، بلکه راهی برای وصول منظم و ممکن مطالبات اوست.

مبانی قانونی اعسار از پرداخت محکوم به

اعسار از پرداخت محکوم به، ریشه ای عمیق در فقه اسلامی و حقوق ایران دارد. اصول عدالت و انصاف ایجاب می کند که در صورت عدم توانایی مالی بدهکار، فشارهای مضاعف بر او وارد نشود، اما در عین حال، حقوق بستانکار نیز تضییع نگردد. قوانین موجود در این زمینه، تلاشی برای ایجاد این تعادل هستند.

قانون اصلی: قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی

مهم ترین و جامع ترین سند قانونی در خصوص اعسار از پرداخت محکوم به، «قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی مصوب سال 1394» است. این قانون به طور خاص به چگونگی اجرای احکام مالی و راهکارهای پیش بینی شده برای مدیونین معسر می پردازد. ماده 3 این قانون به صراحت بیان می دارد: چنانچه محکوم علیه در مهلت مقرر از اجرای حکم خودداری کند و اموالی هم از وی به دست نیاید که تکافوی محکوم به را بنماید، با تقاضای ذی نفع (محکوم له) و به دستور دادگاه، تا زمان اجرای حکم یا اثبات اعسار یا جلب رضایت محکوم له، حبس می شود. این ماده به خوبی نشان می دهد که اثبات اعسار، یکی از راه های رهایی از حبس است.

همچنین، مواد دیگر این قانون، از جمله مواد 7، 8، 9، 10 و 11، به تفصیل به موضوعاتی مانند بار اثبات اعسار، شرایط شهادت شهود، محتوای دادخواست اعسار، و نحوه رسیدگی دادگاه می پردازند. این قانون، چارچوب اصلی برای تمامی مراحل دادخواست اعسار از محکوم به را تعیین می کند.

اشاره به قوانین دیگر

علاوه بر قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، سایر قوانین نیز به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در فرآیند اعسار نقش دارند. از جمله:

• قانون آیین دادرسی مدنی: این قانون، به عنوان قانون مادر در رسیدگی های حقوقی، چارچوب کلی تقدیم دادخواست، ابلاغ، رسیدگی، و صدور رأی را تعیین می کند که در دعوای اعسار نیز کاربرد دارد. به ویژه در بخش مربوط به ادله اثبات دعوا و سوگند، از این قانون تبعیت می شود.
• قانون تجارت: برای تمییز افراد تاجر از غیرتاجر و تعیین مرجع صالح برای رسیدگی به ناتوانی مالی (اعسار برای غیرتجار و ورشکستگی برای تجار).
• قانون حمایت خانواده: در دعاوی مربوط به مهریه و نفقه که اعسار از آن ها نیز مطرح می شود، این قانون به عنوان یک قانون خاص، می تواند مکمل باشد.

تاریخچه مختصر و تحولات قوانین

مفهوم اعسار در حقوق ایران سابقه طولانی دارد و از منابع فقهی برگرفته شده است. در گذشته، قوانین متعددی در این خصوص وجود داشتند که از جمله مهم ترین آن ها می توان به قانون اعسار سال 1313 و برخی مواد قانون آیین دادرسی مدنی سابق اشاره کرد. با این حال، نیاز به یک قانون جامع و منسجم که بتواند به تمامی چالش های اجرای احکام مالی پاسخ دهد، منجر به تصویب قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی در سال 1394 شد. این قانون تلاش کرد تا با رویکردی نوین، هم حقوق بستانکاران را بهتر تضمین کند و هم با وضع مقررات شفاف تر، از سوءاستفاده های احتمالی جلوگیری نماید. یکی از تحولات مهم این قانون، سخت گیری بیشتر در پذیرش اعسار مطلق و تاکید بر اعسار از پرداخت اقساطی محکوم به است.

انواع اعسار از پرداخت محکوم به: مطلق یا تقسیطی؟

در بحث اعسار، دو نوع اصلی از این ادعا قابل تصور است: اعسار مطلق و اعسار تقسیطی. هر یک از این دو نوع، تعریف و پیامدهای حقوقی متفاوتی دارند و در حال حاضر، رویکرد دادگاه ها نسبت به آن ها یکسان نیست.

اعسار مطلق: مفهوم و دلایل عدم پذیرش

اعسار مطلق بدین معناست که محکوم علیه ادعا می کند نه تنها توانایی پرداخت یکجای دین خود را ندارد، بلکه حتی قادر به پرداخت اقساط آن نیز نیست و هیچ مالی (جز مستثنیات دین) برای پرداخت بدهی هایش ندارد. در گذشته، در برخی تفاسیر و رویه های قضایی، این نوع اعسار پذیرفته می شد و فرد معسر از پرداخت دین معاف می گردید تا زمانی که تمکن مالی پیدا کند. با این حال، در حال حاضر، رویکرد غالب و نص صریح قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، کمتر به اعسار مطلق به معنای معافیت کامل از پرداخت بها می پردازد.

در نظام حقوقی کنونی ایران، دادگاه ها عمدتاً با اعسار مطلق با احتیاط فراوان برخورد می کنند و در عمل، پذیرش آن به معنای رهایی کامل از دین بسیار نادر است. دلیل این امر آن است که پذیرش اعسار مطلق می تواند به تضییع حقوق بستانکار منجر شود و راه را برای فرار از دین باز کند. در اغلب موارد، حتی در صورت اثبات شدیدترین سطح از ناتوانی مالی، دادگاه حداقل پیش پرداخت یا اقساط بسیار ناچیزی را تعیین می کند. اگر محکوم علیه حتی از پرداخت این حداقل نیز عاجز باشد و محکوم له تقاضای جلب او را مطرح کند، قانون گذار راهکاری جز بازداشت تا زمان پرداخت دین یا رضایت بستانکار پیش بینی نکرده است. بنابراین، انتظار معافیت از پرداخت محکوم به به صورت مطلق، با رویه قضایی امروز همخوانی ندارد.

اعسار از پرداخت اقساطی محکوم به: راهکار اصلی

نوعی از اعسار که در حال حاضر مورد تأکید قانون گذار و پذیرفته شده در محاکم است، اعسار از پرداخت اقساطی محکوم به است. در این حالت، محکوم علیه توانایی پرداخت یکجای مبلغ محکوم به را ندارد، اما ادعا می کند که می تواند دین خود را به صورت اقساطی و در طول زمان پرداخت کند. هدف اصلی این نوع اعسار، تنظیم یک برنامه پرداخت واقع بینانه و متناسب با درآمد و وضعیت مالی فعلی بدهکار است.

این رویکرد، مزایای متعددی دارد:

• از حبس بدهکار جلوگیری می کند و به او فرصت می دهد تا با کار و تلاش، دین خود را ادا کند.
• حقوق بستانکار را حفظ می کند و تضمین می کند که او در نهایت به مطالبات خود دست خواهد یافت، هرچند با تأخیر و به صورت اقساط.
• به حفظ نظم عمومی و کاهش پرونده های معوق در مراجع قضایی کمک می کند.

در صورت پذیرش دادخواست اعسار از نوع تقسیطی، دادگاه با بررسی دقیق وضعیت مالی و معیشتی محکوم علیه، از جمله میزان درآمد، هزینه های ضروری زندگی، تعداد عائله، و سایر دیون، اقدام به تعیین مبلغ پیش پرداخت (در صورت امکان) و اقساط ماهانه می نماید. این تصمیم با هدف ایجاد یک تعادل منطقی بین توانایی پرداخت محکوم علیه و حقوق محکوم له اتخاذ می شود.

در نظام حقوقی کنونی ایران، اعسار مطلق به معنای معافیت کامل از پرداخت دین، عملاً پذیرفته نمی شود و راهکار اصلی برای مدیونین معسر، تقسیط محکوم به است تا با حفظ حقوق طرفین، دین به صورت تدریجی تسویه گردد.

شرایط طرح دعوای اعسار از پرداخت محکوم به (چه کسانی می توانند؟)

طرح دعوای اعسار از پرداخت محکوم به، مستلزم احراز شرایط خاصی است که هم به وضعیت خود فرد (محکوم علیه) و هم به نحوه ارائه ادعای او مربوط می شود. آشنایی با این شرایط اعسار از پرداخت محکوم به برای هر دو طرف دعوا حیاتی است.

شرایط عمومی

1. محکوم علیه بودن: تنها فردی می تواند مدعی اعسار شود که به موجب حکم قطعی دادگاه، به پرداخت مبلغی محکوم شده باشد.
2. عدم توانایی مالی: اصلی ترین شرط، این است که محکوم علیه توانایی پرداخت یکجای محکوم به را نداشته باشد. این عدم توانایی می تواند ناشی از عدم وجود اموال کافی، یا عدم دسترسی به اموال موجود باشد. منظور از عدم توانایی مالی، عجز از پرداخت مازاد بر مستثنیات دین است. مستثنیات دین شامل اموالی است که برای گذران زندگی حداقلی محکوم علیه و افراد تحت تکفل او ضروری است و قانوناً قابل توقیف نیستند (مانند منزل مسکونی متناسب با شأن، اثاثیه ضروری، ابزار کار، و مقداری از وجه نقد برای امرار معاش).

شرایط اختصاصی

1. غیر تاجر بودن: همانطور که پیشتر اشاره شد، دعوای اعسار مختص اشخاص حقیقی غیر تاجر است. اگر محکوم علیه تاجر باشد (اعم از تاجر حقیقی یا شخص حقوقی مانند شرکت ها)، باید دعوای ورشکستگی مطرح کند. دادگاه در صورت احراز تاجر بودن خواهان، قرار رد دادخواست اعسار را صادر خواهد کرد.
2. داشتن حساب در سامانه ثنا: برای ثبت هرگونه دادخواست قضایی، از جمله دادخواست اعسار از محکوم به، داشتن حساب کاربری در سامانه ابلاغ الکترونیک قضایی (ثنا) الزامی است. تمامی ابلاغیه ها و اوراق قضایی از طریق این سامانه ارسال می شود.
3. ارائه لیست کامل اموال: محکوم علیه باید ضمن دادخواست اعسار، لیست کامل اموال خود را به طور مشروح ارائه دهد. این لیست باید شامل:

• کلیه اموال منقول و غیرمنقول (مانند زمین، آپارتمان، خودرو، طلا و جواهر، سهام).
• میزان وجوه نقدی نزد بانک ها و مؤسسات مالی و اعتباری ایرانی و خارجی، همراه با مشخصات دقیق حساب ها.
• کلیه اموالی که به هر نحو نزد اشخاص ثالث دارد.
• کلیه مطالبات خود از اشخاص ثالث.
• فهرست نقل و انتقالات و هر نوع تغییر در اموال از یک سال قبل از طرح دعوای اعسار به بعد (این مورد برای جلوگیری از فرار از دین و انتقال صوری اموال اهمیت حیاتی دارد).

4. تایید شهود (استشهادیه اعسار): ادعای اعسار صرفاً با حرف قابل پذیرش نیست و نیاز به اثبات دارد. یکی از مهمترین ادله اثبات، شهادت شهود است. محکوم علیه باید حداقل دو نفر شاهد را معرفی کند که از وضعیت معیشتی او اطلاع کافی داشته باشند و کتباً شهادت دهند که فرد معسر است و هیچ مال قابل دسترسی (به جز مستثنیات دین) ندارد. این شهادت باید در قالب یک «استشهادیه» ضمیمه دادخواست شود. شهود باید در صورت لزوم در جلسه دادگاه حاضر شده و شهادت خود را تأیید کنند.
5. تنظیم دادخواست صحیح: دادخواست اعسار باید مطابق با فرمت قانونی و با رعایت تشریفات آیین دادرسی مدنی تنظیم و از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت شود. عدم رعایت این تشریفات می تواند منجر به رد دادخواست شود.

مراحل ثبت و رسیدگی به دادخواست اعسار از پرداخت محکوم به (گام به گام)

فرآیند طرح و رسیدگی به دعوای اعسار، مراحلی مشخص و قانونی دارد که طی کردن صحیح آن ها برای موفقیت در این دعوا ضروری است. در اینجا به صورت گام به گام این مراحل را تشریح می کنیم.

دریافت ابلاغیه اجراییه و مهلت یک ماهه

هنگامی که حکمی قطعی و لازم الاجرا می شود و محکوم علیه از پرداخت آن خودداری می کند، محکوم له (طلبکار) می تواند درخواست صدور اجراییه کند. اجراییه از طریق سامانه ثنا به محکوم علیه ابلاغ می شود. از تاریخ ابلاغ اجراییه، محکوم علیه یک ماه مهلت دارد تا نسبت به پرداخت دین اقدام کند یا دادخواست اعسار خود را تقدیم نماید.

اهمیت این مهلت یک ماهه در این است که اگر محکوم علیه در این مدت دادخواست اعسار را تقدیم کند، تا زمان صدور حکم قطعی در مورد اعسار او، امکان بازداشت و جلب وی به دلیل عدم پرداخت محکوم به وجود ندارد. حتی اگر در این مدت، محکوم له درخواست جلب را مطرح کند، تا زمان رسیدگی به دادخواست اعسار، جلب متوقف می شود. اما اگر خارج از این مهلت اقدام شود، در صورت درخواست محکوم له، امکان جلب محکوم علیه وجود خواهد داشت، مگر اینکه بتواند کفیل یا وثیقه معتبر و معادل محکوم به ارائه دهد.

مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

اولین گام عملی برای طرح دعوای اعسار، مراجعه به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی است. تمامی دادخواست ها در حال حاضر به صورت الکترونیکی از طریق این دفاتر ثبت و به دادگاه صالح ارسال می شوند. در این دفاتر، ضمن احراز هویت، مدارک شما بررسی و دادخواست اعسار شما در سامانه ثبت می گردد.

مدارک لازم برای دادخواست اعسار

برای ثبت دادخواست اعسار، شما نیاز به تهیه و ارائه مجموعه ای از مدارک دقیق و کامل دارید. نقص مدارک می تواند به رد دادخواست منجر شود. مهم ترین مدارک اعسار از پرداخت محکوم به عبارتند از:

1. متن دادخواست اعسار: که شامل مشخصات خواهان (محکوم علیه) و خوانده (محکوم له)، خواسته (اعسار از پرداخت محکوم به و تقسیط آن)، و دلایل و منضمات باشد.
2. کپی مصدق تمام صفحات شناسنامه و کارت ملی خواهان.
3. کپی مصدق حکم قطعی محکومیت مالی: (دادنامه یا اجراییه) که بر اساس آن به پرداخت محکوم به، محکوم شده اید.
4. لیست کامل اموال (صورت اموال): این لیست باید شامل تمامی اموال منقول و غیرمنقول (خودرو، ملک، حساب های بانکی، سهام، اوراق بهادار، هرگونه طلب از اشخاص ثالث و غیره) و نقل و انتقالات یک سال اخیر باشد. دقت و صداقت در ارائه این لیست از اهمیت بالایی برخوردار است.
5. استشهادیه اعسار: گواهی کتبی حداقل دو شاهد که از وضعیت مالی شما مطلع باشند و عدم تمکن شما را تأیید کنند (با ذکر جزئیات مورد نیاز قانونی).
6. فیش حقوقی یا گواهی عدم اشتغال: در صورتی که شاغل هستید، ارائه فیش حقوقی، و در صورتی که بیکار هستید، ارائه گواهی از مراجع ذی صلاح یا حتی گواهی عدم فعالیت تجاری می تواند مفید باشد.
7. گواهی عدم فعالیت تجاری (در صورت لزوم): برای اثبات غیر تاجر بودن.
8. هرگونه مدرک دال بر کاهش درآمد یا افزایش هزینه ها: مانند گواهی بیماری، اسناد پرداخت اقساط وام های دیگر، مدارک تعداد عائله و هزینه های زندگی.

نحوه تنظیم دادخواست اعسار

دادخواست اعسار باید به زبان فارسی و با دقت تنظیم شود. بخش های اصلی آن عبارتند از:

• مشخصات خواهان و خوانده: شامل نام، نام خانوادگی، نام پدر، شغل، محل اقامت (محکوم علیه به عنوان خواهان و محکوم له به عنوان خوانده).
• تعیین خواسته: صراحتاً باید قید شود اعسار از پرداخت محکوم به و تقاضای تقسیط آن.
• دلایل و منضمات: در این قسمت به تمامی مدارک ارائه شده و مستندات قانونی اشاره می شود.
• شرح خواسته: در این بخش، باید به تفصیل و با استدلال حقوقی توضیح دهید که چرا معسر هستید. می توانید به عدم وجود اموال کافی، عدم توانایی پرداخت یکجا، وضعیت شغلی، تعداد عائله، هزینه های ضروری زندگی، و هر عامل دیگری که بر ناتوانی مالی شما تأثیرگذار است، اشاره کنید.

  
    ریاست محترم دادگاه ...
    با سلام و احترام، به استحضار می رساند اینجانب [نام و نام خانوادگی خواهان]، فرزند [نام پدر]، به موجب دادنامه شماره [...] مورخ [...] صادره از شعبه [...] دادگاه [...]، به پرداخت مبلغ [...] ریال در حق آقای/خانم [نام و نام خانوادگی خوانده] محکوم گردیده ام. با توجه به شرایط نامساعد مالی و اقتصادی اینجانب که شامل [ذکر دلایل اعسار: نظیر عدم اشتغال به کار، بیماری، عائله مندی، بدهی های متعدد، فقدان اموال مازاد بر مستثنیات دین] می باشد و به گواهی شهود پیوست، امکان پرداخت یکجای مبلغ محکوم به وجود ندارد. لذا مستنداً به قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، تقاضای رسیدگی و صدور حکم بر اعسار اینجانب از پرداخت یکجای محکوم به و تقسیط آن به نحو مقتضی مورد استدعاست. لیست اموال و استشهادیه شهود ضمیمه دادخواست می باشد.
    

نحوه اثبات اعسار

اثبات اعسار، هسته اصلی این دعواست و بار اثبات آن همیشه بر عهده محکوم علیه نیست.

بار اثبات (ماده 7 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی):

• چه زمانی بار اثبات بر عهده محکوم علیه است: بر اساس ماده ۷ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، در مواردی که وضعیت سابق مدیون دلالت بر توانایی مالی وی داشته (یعنی قبلاً متمکن بوده) یا مدیون در عوض دین، مالی دریافت کرده یا به هر نحو تحصیل مال کرده باشد (مثلاً وام گرفته)، اثبات اعسار بر عهده اوست. مگر اینکه ثابت کند آن مال به صورت حقیقی (مثلاً آتش سوزی) یا حکمی (مثلاً کاهش ارزش شدید پول) تلف شده است.
• چه زمانی بار اثبات بر عهده محکوم له است: در مواردی که محکوم علیه سابقه تمکن مالی نداشته و مالی در ازای دین دریافت نکرده یا آن مال تلف شده است، اگر محکوم له نتواند تمکن مالی فعلی یا سابق او را ثابت کند یا تمکن او نزد قاضی محرز نباشد، بار اثبات اعسار از دوش محکوم علیه برداشته می شود.

نقش شهود و استشهادیه:

مهمترین دلیل اثبات اعسار، شهادت شهود است. محکوم علیه باید استشهادیه اعسار را که توسط حداقل دو نفر شاهد تکمیل و امضا شده، ضمیمه دادخواست کند. شهود باید:

• از هویت، شغل، میزان درآمد و نحوه امرار معاش مدعی اعسار اطلاع کافی داشته باشند.
• صراحتاً گواهی دهند که با مدیون به مدتی که بتوانند نسبت به وضعیت معیشت وی اطلاع کافی داشته باشند، معاشرت داشته اند.
• تأیید کنند که مدیون افزون بر مستثنیات دین، هیچ مال قابل دسترسی ندارد که بتواند به وسیله آن دین خود را بپردازد.

دادگاه می تواند شهود را به جلسه رسیدگی دعوت کرده و از آن ها درباره جزئیات وضعیت مالی محکوم علیه سوالاتی بپرسد. شهادت شهود باید معتبر و بر اساس مشاهدات و اطلاعات کافی باشد و نه صرفاً گمانه زنی.

سوگند (قسم):

در مواردی که هیچ دلیل دیگری برای اثبات اعسار وجود ندارد و محکوم له نیز نتوانسته تمکن مالی محکوم علیه را اثبات کند، دادگاه می تواند از محکوم علیه بخواهد سوگند یاد کند. سوگند باید مطابق تشریفات مقرر در قانون آیین دادرسی مدنی و با تأکید بر عدم تمکن مالی برای پرداخت دین انجام شود.

بررسی دادگاه: استعلامات

دادگاه علاوه بر دلایل ارائه شده توسط خواهان و خوانده، خود نیز مکلف است فوراً از مراجع ذی ربط نسبت به بررسی وضعیت مالی محکوم علیه اقدام کند. این استعلامات می تواند شامل موارد زیر باشد:

• استعلام از اداره ثبت اسناد و املاک (برای بررسی اموال غیرمنقول).
• استعلام از راهنمایی و رانندگی (برای بررسی خودرو).
• استعلام از بانک مرکزی و بانک ها (برای بررسی حساب های بانکی و سپرده ها).
• استعلام از اداره ثبت شرکت ها (برای بررسی سهام و عضویت در هیئت مدیره شرکت ها).
• استعلام از سازمان امور مالیاتی.
• استعلام از سازمان تأمین اجتماعی.

جلسه رسیدگی در دادگاه

پس از ثبت دادخواست و انجام استعلامات لازم، دادگاه زمانی را برای جلسه رسیدگی تعیین می کند و طرفین (خواهان و خوانده) را به آن دعوت می نماید. در این جلسه:

• قاضی به اظهارات طرفین گوش می دهد.
• شهود معرفی شده توسط خواهان (در صورت نیاز) برای شهادت حاضر می شوند.
• مدارک و مستندات ارائه شده بررسی می شود.
• طرفین می توانند دفاعیات خود را مطرح کنند.

هدف اصلی دادگاه، احراز واقعیت وضعیت مالی محکوم علیه است.

حکم دادگاه در دعوای اعسار (نتایج و پیامدها)

پس از پایان مراحل رسیدگی و بررسی تمامی ادله، دادگاه اقدام به صدور رأی می کند. این رأی می تواند به دو صورت کلی باشد: پذیرش اعسار یا رد آن.

در صورت پذیرش اعسار

چنانچه دادگاه، اعسار محکوم علیه را احراز و پذیرش کند، به دو صورت ممکن است حکم صادر نماید:

1. تعیین مهلت مناسب برای پرداخت: در برخی موارد، دادگاه ممکن است تشخیص دهد که محکوم علیه در یک بازه زمانی کوتاه (مثلاً چند ماه) می تواند کل دین را پرداخت کند و به او مهلتی مشخص برای تسویه حساب می دهد.
2. تقسیط بدهی: متداول ترین نتیجه پذیرش اعسار، حکم به تقسیط محکوم به است. در این حالت، دادگاه ضمن صدور حکم اعسار، با توجه به وضعیت مالی و معیشتی محکوم علیه، مبلغی را به عنوان پیش پرداخت (در صورت امکان) و سپس اقساط ماهانه را تعیین می کند.

معیارهای دادگاه در تعیین اقساط: دادگاه در تعیین میزان اقساط، عوامل زیر را به دقت بررسی می کند:

• میزان درآمد محکوم علیه: شامل حقوق، مزایا، اجاره اموال، و هر منبع درآمدی دیگر.
• معیشت ضروری و هزینه های زندگی: شامل هزینه های مسکن، خوراک، پوشاک، درمان، آموزش و سایر نیازهای اساسی محکوم علیه و افراد تحت تکفل او (معروف به مستثنیات دین).
• تعداد عائله: تعداد افرادی که محکوم علیه موظف به تأمین هزینه های زندگی آن هاست.
• سایر دیون و تعهدات مالی: مانند اقساط وام های دیگر یا نفقه.

مهم است که دادگاه اقساط را به نحوی تعیین کند که محکوم علیه توانایی پرداخت آن را داشته باشد و زندگی او و خانواده اش دچار اختلال جدی نشود.

امکان وصول محکوم به از اموال آینده محکوم علیه: حتی پس از صدور حکم تقسیط یا دادن مهلت، این امر مانع از استیفای بخش اجرا نشده دین از اموال دیگری که ممکن است در آینده از محکوم علیه به دست آید یا مطالبات وی نیست. یعنی اگر در آینده اموال جدیدی از محکوم علیه کشف شود که در زمان طرح دعوای اعسار وجود نداشته یا اعلام نشده بود، محکوم له می تواند آن اموال را به دادگاه معرفی کرده و از آن برای وصول مابقی طلب خود استفاده کند.

در صورت رد دادخواست اعسار

اگر دادگاه دلایل و مستندات ارائه شده توسط محکوم علیه را برای اثبات اعسار کافی نداند، یا در مقابل، محکوم له بتواند تمکن مالی او را اثبات کند، دادخواست اعسار رد خواهد شد. پیامدهای رد دادخواست اعسار عبارتند از:

• لزوم پرداخت یکجا: محکوم علیه ملزم به پرداخت فوری و یکجای کل محکوم به خواهد بود.
• جلب و حبس: در صورت عدم پرداخت و درخواست محکوم له، امکان جلب و بازداشت محکوم علیه (به استثنای مستثنیات دین) تا زمان پرداخت کامل دین یا رضایت بستانکار وجود دارد.
• پرداخت خسارت خوانده: اگر دادگاه تشخیص دهد که طرح دعوای اعسار توسط محکوم علیه، موجب ورود خسارت به محکوم له شده (مثلاً تأخیر در وصول طلب و تحمیل هزینه های دادرسی)، می تواند محکوم علیه را به پرداخت خسارت خوانده (محکوم له) محکوم کند، مشروط به درخواست خوانده.
• حق اعتراض و تجدیدنظر خواهی: رأی صادره در خصوص اعسار، قابل اعتراض و تجدیدنظر خواهی در مراجع بالاتر است. محکوم علیه می تواند در مهلت قانونی (20 روز از تاریخ ابلاغ برای افراد مقیم ایران و 2 ماه برای افراد مقیم خارج از ایران) نسبت به تجدیدنظر خواهی از این رأی اقدام کند.

نکات مهم و تکمیلی در مورد اعسار از پرداخت محکوم به

آگاهی از برخی نکات تکمیلی و ظرایف قانونی، می تواند به طرفین دعوای اعسار کمک کند تا با دید بازتری در این مسیر قدم بردارند و از حقوق خود به بهترین نحو دفاع کنند.

تعدیل اقساط

پس از صدور حکم تقسیط محکوم به، ممکن است شرایط مالی و اقتصادی محکوم علیه یا نرخ تورم در کشور تغییر کند. در چنین شرایطی، قانون گذار امکان تعدیل اقساط را برای هر دو طرف (محکوم له یا محکوم علیه) پیش بینی کرده است.

• درخواست توسط محکوم علیه: اگر وضعیت مالی محکوم علیه بدتر شود (مثلاً از دست دادن شغل، افزایش تعداد عائله، بیماری)، می تواند با تقدیم دادخواست جدید به دادگاه، درخواست کاهش میزان اقساط را بنماید.
• درخواست توسط محکوم له: اگر وضعیت مالی محکوم علیه بهبود یابد (مثلاً پیدا کردن شغل جدید با درآمد بیشتر، به ارث رسیدن اموال)، محکوم له نیز می تواند با تقدیم دادخواست، درخواست افزایش اقساط را از دادگاه داشته باشد.

دادگاه با عنایت به نرخ تورم بر اساس اعلام مراجع رسمی قانونی کشور یا تغییر در وضعیت معیشت و درآمد محکوم علیه، نسبت به تعدیل میزان اقساط اقدام می کند. این امکان به حفظ عدالت در طول زمان و انطباق حکم با واقعیت های متغیر اقتصادی کمک می کند.

رفع اثر از حکم اعسار

حکم اعسار، ابدی نیست و در صورت تغییر شرایط یا کشف حقیقت، می تواند رفع اثر شود. این موضوع عمدتاً به نفع محکوم له و به ضرر محکوم علیهی است که قصد سوءاستفاده از قانون را داشته است.

• در صورت کشف اموال جدید: اگر پس از صدور حکم اعسار (چه مطلق و چه تقسیطی) ثابت شود که محکوم علیه از وضعیت عسرت خارج شده یا اموال جدیدی از او کشف شود که می توانست در زمان طرح دعوای اعسار اعلام کند، محکوم له می تواند با درخواست از دادگاه، رفع اثر از حکم اعسار را تقاضا کند.
• در صورت اثبات کذب بودن ادعای اعسار: اگر ثابت شود محکوم علیه برخلاف واقع خود را معسر قلمداد کرده یا در لیست اموال خود، اموالی را کتمان کرده است، علاوه بر رفع اثر از حکم اعسار، با پیامدهای حقوقی و کیفری نیز مواجه خواهد شد.

پیامدهای حقوقی و کیفری کتمان اموال یا ادعای دروغین: ماده 16 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی صراحتاً بیان می کند: هرگاه محکوم علیه در صورت اموال خود، به منظور فرار از اجرای حکم از اعلام کامل اموال خود مطابق مقررات این قانون خودداری کند یا پس از صدور حکم اعسار معلوم شود برخلاف واقع خود را معسر قلمداد کرده است، دادگاه ضمن حکم به رفع اثر از حکم اعسار سابق، محکوم علیه را به حبس تعزیری درجه هفت محکوم خواهد کرد. این مجازات نشان دهنده اهمیت صداقت در طرح دعوای اعسار و عواقب سنگین تخلف از آن است.

اعسار از هزینه دادرسی

«اعسار از هزینه دادرسی» با «اعسار از پرداخت محکوم به» دو مفهوم مجزا اما مرتبط هستند. اعسار از هزینه دادرسی به معنای ناتوانی فرد از پرداخت هزینه های مربوط به طرح دعوا در دادگاه (مانند حق تمبر و … ) است. این دعوا می تواند همزمان با دادخواست اصلی یا حتی قبل از آن مطرح شود. در صورت پذیرش اعسار از هزینه دادرسی، فرد از پرداخت این هزینه ها معاف می شود یا موقتاً به تأخیر می افتد تا تمکن مالی پیدا کند. ارتباط این دو در آن است که اگر فردی از پرداخت محکوم به معسر باشد، معمولاً از پرداخت هزینه دادرسی نیز معسر است و می تواند هر دو را درخواست کند.

نقش وکیل در دعوای اعسار

با توجه به پیچیدگی های قانونی، نیاز به جمع آوری مدارک دقیق، نحوه اثبات اعسار، و حساسیت مراحل دادرسی، بهره مندی از خدمات یک وکیل متخصص در امور اعسار می تواند بسیار کمک کننده باشد.

• افزایش شانس موفقیت: وکیل با تسلط بر قوانین و رویه های قضایی، می تواند دادخواستی دقیق و مستدل تنظیم کند و بهترین راهکارها را برای اثبات اعسار ارائه دهد.
• کاهش خطا: از اشتباهات احتمالی در تکمیل مدارک، معرفی شهود، و رعایت مهلت های قانونی جلوگیری می کند.
• تسریع روند: با آگاهی از روند صحیح اداری و قضایی، می تواند به تسریع رسیدگی به پرونده کمک کند.
• مشاوره تخصصی: در مواجهه با چالش ها و سوالات حقوقی، راهنمایی های لازم را ارائه می دهد.

سوالات متداول

آیا اعسار مطلق پذیرفته می شود؟

در نظام حقوقی کنونی ایران، اعسار مطلق به معنای معافیت کامل و همیشگی از پرداخت دین، عملاً پذیرفته نمی شود. دادگاه ها حتی در صورت شدیدترین ناتوانی مالی، حداقل اقساط یا پیش پرداخت را تعیین می کنند و در صورت عدم توانایی پرداخت آن، محکوم علیه ممکن است بازداشت شود.

مهلت تقدیم دادخواست اعسار چقدر است؟

محکوم علیه از تاریخ ابلاغ اجراییه، یک ماه مهلت دارد تا دادخواست اعسار خود را تقدیم کند. اقدام در این مهلت، مزایایی از جمله جلوگیری از جلب و بازداشت تا زمان تعیین تکلیف اعسار را به همراه دارد.

اگر خارج از مهلت یک ماهه دادخواست اعسار دهم چه می شود؟

تقدیم دادخواست اعسار خارج از مهلت یک ماهه نیز امکان پذیر است، اما در این صورت، تا زمان رسیدگی و صدور حکم اعسار، امکان جلب و بازداشت محکوم علیه وجود خواهد داشت، مگر اینکه بتواند کفیل یا وثیقه معادل محکوم به را به دادگاه ارائه دهد.

مدارک لازم برای اثبات اعسار چیست؟

مهم ترین مدارک شامل: دادخواست اعسار، کپی حکم محکومیت، لیست کامل اموال و نقل و انتقالات یک سال اخیر، استشهادیه اعسار با گواهی حداقل دو شاهد مطلع، فیش حقوقی یا گواهی عدم اشتغال، و هر مدرک دال بر کاهش درآمد یا افزایش هزینه ها است.

آیا می توان همزمان با دادخواست اصلی، اعسار را نیز مطرح کرد؟

بله، امکان طرح همزمان دادخواست اعسار از هزینه دادرسی با دادخواست اصلی وجود دارد. اما اعسار از پرداخت محکوم به معمولاً پس از صدور حکم قطعی و ابلاغ اجراییه مطرح می شود.

در صورت تغییر اوضاع مالی، آیا می توان اقساط را تغییر داد؟

بله، هر یک از محکوم له یا محکوم علیه می توانند با تقدیم دادخواست به دادگاه، درخواست تعدیل اقساط را بر اساس تغییر وضعیت مالی، معیشتی، یا نرخ تورم داشته باشند.

اگر حکم اعسار صادر شود، دیگر لازم نیست بدهی را پرداخت کنم؟

خیر، حکم اعسار به معنای معافیت از پرداخت بدهی نیست، بلکه به معنای تعدیل و تقسیط محکوم به متناسب با توان مالی است. دین همچنان بر عهده محکوم علیه باقی است و باید در اقساط تعیین شده پرداخت شود.

تجار و شرکت ها چگونه می توانند ادعای عدم توانایی مالی کنند؟

تجار و اشخاص حقوقی نمی توانند دعوای اعسار مطرح کنند. در صورت عدم توانایی مالی، این اشخاص باید با تقدیم دادخواست ورشکستگی، تحت قانون تجارت به وضعیت مالی خود رسیدگی نمایند.

مدت زمان رسیدگی به دادخواست اعسار چقدر است؟

مدت زمان رسیدگی به دادخواست اعسار، بسته به شعبه دادگاه، حجم کاری، پیچیدگی پرونده، و زمان لازم برای انجام استعلامات و حضور شهود، متغیر است. اما دادگاه ها مکلف به رسیدگی فوری به این دعاوی هستند.

نتیجه گیری

اعسار از پرداخت محکوم به، یک سازوکار حیاتی در نظام حقوقی ایران است که به افراد محکوم به پرداخت دیون مالی اجازه می دهد تا در صورت عدم توانایی مالی، از راهکار تقسیط محکوم به بهره مند شوند. این فرآیند، ضمن حفظ حقوق بستانکاران برای وصول مطالباتشان، از وارد آمدن فشار مالی غیرقابل تحمل و پیامدهایی نظیر حبس برای بدهکاران معسر جلوگیری می کند. آشنایی با شرایط اعسار از پرداخت محکوم به، مدارک اعسار از پرداخت محکوم به، مهلت دادخواست اعسار، و مراحل دقیق اثبات اعسار، برای هر دو طرف دعوا از اهمیت بالایی برخوردار است.

امور حقوقی، به ویژه پرونده هایی که با وضعیت مالی افراد گره خورده اند، دارای ظرایف و پیچیدگی های بسیاری هستند که عدم آگاهی از آن ها می تواند به تضییع حقوق و تحمیل زیان منجر شود. بنابراین، توصیه می شود در صورت مواجهه با چنین پرونده هایی، حتماً از مشاوره وکلای متخصص در امور اعسار بهره مند شوید تا با اطمینان خاطر و در مسیر قانونی صحیح، از حقوق خود دفاع کنید. این اقدام به موقع و صحیح، می تواند تفاوت چشمگیری در نتیجه نهایی پرونده شما ایجاد کند.