آیا ایران با انتقال اورانیوم غنی شده به روسیه موافقت خواهد کرد؟

رسول سلیمی: مذاکرات هسته ای ایران با اروپا و ایالات متحده از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۵ یکی از پیچیده ترین پرونده های دیپلماتیک در روابط بین الملل بوده است. این مذاکرات که با هدف نظارت بر برنامه هسته ای ایران و جلوگیری از دستیابی به سلاح هسته ای انجام شده شامل موضوعات متعددی از جمله غنی سازی اورانیوم بازرسی های آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA) و لغو تحریم ها بوده است. یکی از موضوعات کلیدی در این مذاکرات پیشنهاد انتقال اورانیوم غنی شده ایران به خارج از کشور برای کاهش نگرانی های غرب درباره احتمال نظامی شدن برنامه هسته ای ایران بوده است.

برنامه هسته ای ایران در سال ۲۰۰۲ (۱۳۸۱) پس از افشای فعالیت های هسته ای در تأسیسات نطنز و اراک توسط گروهک مجاهدین خلق و تأیید سرویس های اطلاعاتی غرب به موضوعی جهانی تبدیل شد. از آن زمان مذاکرات متعددی بین ایران و گروه های غربی به ویژه سه کشور اروپایی فرانسه آلمان بریتانیا و بعدها گروه ۱+۵ (آمریکا روسیه چین بریتانیا فرانسه آلمان) برگزار شد.

مذاکرات اولیه بر اعتمادسازی و تعلیق غنی سازی متمرکز بود اما با پیشرفت برنامه هسته ای ایران موضوع انتقال اورانیوم غنی شده به خارج از کشور به عنوان راهی برای کاهش ذخایر ایران و تضمین اهداف صلح آمیز مطرح شد. این پیشنهادات اغلب با هدف کاهش توانایی ایران برای تولید اورانیوم با غنای بالا (قابل استفاده در سلاح هسته ای) ارائه شدند اما با واکنش های متفاوتی از پذیرش مشروط تا رد قاطع از سوی ایران مواجه شدند.

از این رو شناخت دوره های تاریخی طرح چنین پیشنهادی به تحلیلگران کمک می کند تا از روند مذاکرات ایران و امریکا به واسطه عمان تصویر نزدیکتری از چگونگی مواجهه ایران با خواسته های امریکایی ها داشته باشند.

مذاکراتی که پیشنهاد انتقال اورانیوم غنی شده مطرح شد

۱. مذاکرات تهران (بیانیه تهران) – ۱۳۸۹ /۲۰۱۰

در سال ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) مذاکراتی با میانجی گری برزیل و ترکیه برای حل مناقشه هسته ای ایران برگزار شد. این مذاکرات پس از آن انجام شد که ایران اعلام کرد غنی سازی ۲۰ درصدی اورانیوم را برای تأمین سوخت راکتور تحقیقاتی تهران آغاز می کند. گروه ۱+۵ به ویژه آمریکا و اروپا نگران بودند که این سطح غنی سازی به توانایی تولید سلاح هسته ای نزدیک باشد. در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۸۹ (۱۷ مه ۲۰۱۰) بیانیه تهران بین ایران ترکیه و برزیل امضا شد که طبق آن ایران پذیرفت ۱۲۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی شده ۳.۶۷ درصدی را به ترکیه منتقل کند تا در ازای آن یک سال بعد ۱۲۰ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصدی برای راکتور تهران دریافت کند. این پیشنهاد که با حمایت غیرمستقیم آمریکا ارائه شد به عنوان گامی برای اعتمادسازی مطرح شد.

ایران نیز بیانیه تهران را نشانه حسن نیت خود دانست. محمود احمدی نژاد رئیس جمهور وقت در ۲۷ اردیبهشت به «ایرنا» گفت: «این توافق راه را برای همکاری های بیشتر باز می کند.» با این حال ایران تأکید کرد که غنی سازی داخلی را ادامه خواهد داد و انتقال اورانیوم نباید به توقف برنامه هسته ای منجر شود.

در چنین فضایی گروه ۱+۵ به ویژه آمریکا بیانیه تهران را ناکافی دانست و خواستار شروط سخت گیرانه تر از جمله توقف کامل غنی سازی ۲۰ درصدی شد. همان زمان هیلاری کلینتون وزیر خارجه آمریکا این توافق را رد کرد و تحریم های جدید شورای امنیت در ژوئن ۲۰۱۰ (خرداد ۱۳۸۹) تصویب شد. این واکنش نشان داد که پیشنهاد انتقال اگرچه مورد قبول ایران بود با اهداف غرب همخوانی نداشت و مذاکرات به بن بست رسید.

۲. مذاکرات مسکو – ۱۳۹۱ /۲۰۱۲

در سال ۱۳۹۱ (۲۰۱۲) مذاکرات ایران با گروه ۱+۵ در مسکو (۲۹ و ۳۰ خرداد / ۱۸ و ۱۹ ژوئن ۲۰۱۲) برگزار شد. در این زمان ایران غنی سازی ۲۰ درصدی را در تأسیسات فردو گسترش داده بود که نگرانی های غرب را افزایش داد. گروه ۱+۵ پیشنهاد داد که ایران تولید اورانیوم ۲۰ درصدی را متوقف کند و کل ذخایر اورانیوم ۲۰ درصدی (حدود ۱۰۰ کیلوگرم) را به خارج از کشور منتقل کند. در ازای آن غرب قول لغو برخی تحریم ها و تأمین سوخت راکتور تهران را داد. این پیشنهاد بخشی از استراتژی «گام به گام» روسیه بود که انتقال اورانیوم را به نظارت آژانس مشروط می کرد.

آن زمان ایران این پیشنهاد را رد کرد. سعید جلیلی مذاکره کننده ارشد کشورمان در ۳۰ خرداد به «فارس» گفت: «انتقال اورانیوم ۲۰ درصدی بدون تضمین لغو کامل تحریم ها و به رسمیت شناختن حق غنی سازی غیرقابل قبول است.» ایران استدلال کرد که این ذخایر برای مصارف پزشکی و تحقیقاتی ضروری است و انتقال آن ها به معنای تسلیم در برابر فشارهای غرب است.

نتیجه آن شد که مذاکرات مسکو بدون نتیجه پایان یافت. «وال استریت ژورنال» در ۱ تیر ۱۳۹۱ نوشت که اختلاف بر سر انتقال اورانیوم و شروط غرب برای توقف غنی سازی مذاکرات را به بن بست کشاند. تحریم های جدید آمریکا و اروپا از جمله تحریم نفتی ایران در ژوئیه ۲۰۱۲ (تیر ۱۳۹۱) اعمال شد که فشار اقتصادی بر ایران را افزایش داد.

۳. مذاکرات لوزان و وین (توافق برجام) – ۱۳۹۴ /۲۰۱۵

مذاکرات منجر به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در سال ۱۳۹۴ (۲۰۱۵) نقطه عطفی در دیپلماسی هسته ای کشورمان بود. در مذاکرات لوزان (فروردین ۱۳۹۴ / مارس ۲۰۱۵) و وین (تیر ۱۳۹۴ / ژوئیه ۲۰۱۵) گروه ۱+۵ پیشنهاد داد که ایران ذخایر اورانیوم غنی شده خود (حدود ۱۰ تن با غنای مختلف) را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. طبق توافق ایران پذیرفت حدود ۸.۵ تن اورانیوم غنی شده را به روسیه منتقل کند و در ازای آن ۱۴۰ تن کیک زرد (اورانیوم خام) دریافت کند. این پیشنهاد که بخشی از تعهدات ایران برای رسیدن به «روز اجرای برجام» بود در ۷ دی ۱۳۹۴ (۲۸ دسامبر ۲۰۱۵) اجرایی شد.

ایران این پیشنهاد را با شروطی پذیرفت. همان زمان علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی به «ایرنا» گفت: «انتقال اورانیوم در چارچوب برجام و با تضمین دریافت کیک زرد انجام شد.» ایران تأکید کرد که این اقدام نباید به توقف غنی سازی داخلی منجر شود و ذخایر باقی مانده (حدود ۳۰۰ کیلوگرم با غنای ۳.۶۷ درصد) تحت نظارت آژانس حفظ خواهد شد. با این حال حسین جابرانصاری سخنگوی وزارت خارجه ادعای تکمیل انتقال را تکذیب کرد و گفت تنها فرآیند دریافت کیک زرد پایان یافته است.

از این رو انتقال اورانیوم به روسیه یکی از گام های کلیدی برای اجرای برجام بود. این اقدام همراه با بازطراحی رآکتور اراک و کاهش سانتریفیوژها به لغو تحریم های سازمان ملل آمریکا و اروپا در ژانویه ۲۰۱۶ (دی ۱۳۹۴) منجر شد. با این حال خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ (اردیبهشت ۱۳۹۷) و اعمال مجدد تحریم ها اعتماد ایران به چنین توافقاتی را تضعیف کرد.

۴. مذاکرات عمان – ۱۴۰۴ /۲۰۲۵

در جدیدترین رخداد در دور اول مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در عمان (۲۳ فروردین ۱۴۰۴) ایالات متحده پیشنهاد داد که ایران ذخایر اورانیوم با غنای بالا (۶۰ درصد) را به کشوری ثالث مانند روسیه منتقل کند. این پیشنهاد که بخشی از تلاش آمریکا برای محدود کردن برنامه هسته ای ایران بود در دیدارهای غیرمستقیم بین عباس عراقچی و استیو ویتکاف مطرح شد. «گاردین» در ۲۶ فروردین گزارش داد که آمریکا این انتقال را به عنوان پیش شرطی برای کاهش تحریم ها و ادامه مذاکرات در رم (۳۰ فروردین ۱۴۰۴ / ۱۹ آوریل ۲۰۲۵) مطرح کرد.

 ایران استدلال می کند انتقال ذخایر اورانیوم به خارج به ویژه با توجه به خروج آمریکا از برجام در ۲۰۱۸ ریسک بالایی دارد. عراقچی در ۲۶ فروردین به رسانه ها گفت: «ذخایر اورانیوم باید تحت نظارت آژانس در ایران باقی بماند. اگر آمریکا دوباره توافق را نقض کند بازسازی ذخایر از صفر غیرمنطقی است.» ایران تأکید کرد که هر توافقی باید شامل لغو کامل تحریم ها و تضمین های حقوقی باشد.

رد این پیشنهاد مذاکرات عمان را پیچیده کرد اما به بن بست منجر نشد. «گاردین» گزارش داد که مذاکرات رم با هدف یافتن راه حل های جایگزین ادامه خواهد یافت. با این حال تحریم های جدید وزارت خزانه داری آمریکا در ۲۱ فروردین اعتماد ایران را تضعیف کرد و می تواند دور دوم مذاکرات را چالش برانگیز کند.

 تحلیل واکنش های ایران و عوامل مؤثر بر انتقال اورانیوم به خارج از کشور

۱. پذیرش مشروط در ۱۳۸۹ و ۱۳۹۴

ایران در بیانیه تهران (۱۳۸۹) و برجام (۱۳۹۴) پیشنهاد انتقال اورانیوم را با شروط مشخص پذیرفت. در ۱۳۸۹ ایران انتقال ۱۲۰۰ کیلوگرم اورانیوم را به تضمین دریافت سوخت ۲۰ درصدی مشروط کرد که نشان دهنده تمایل به اعتمادسازی بود. در ۱۳۹۴ انتقال ۸.۵ تن اورانیوم به روسیه با دریافت کیک زرد و لغو تحریم ها همراه شد که نتیجه فشارهای اقتصادی و دیپلماتیک بود. این پذیرش ها در شرایطی بود که ایران احساس می کرد امتیازات ملموسی مانند کاهش تحریم ها یا تأمین سوخت دریافت می کند.

۲. رد قاطع در ۱۳۹۱ و ۱۴۰۴

در ۱۳۹۱ و ۱۴۰۴ ایران پیشنهادات انتقال را رد کرد عمدتاً به دلیل بی اعتمادی به غرب. در ۱۳۹۱ تحریم های شدید نفتی و بانکی همراه با عدم تضمین لغو تحریم ها ایران را به موضع دفاعی سوق داد. در ۱۴۰۴ تجربه خروج آمریکا از برجام در ۲۰۱۸ و اعمال تحریم های جدید ایران را به این نتیجه رساند که انتقال اورانیوم بدون تضمین های حقوقی ریسک بالایی دارد. عراقچی در هر دو دوره تأکید کرد که حفظ ذخایر تحت نظارت آژانس به جای انتقال گزینه امن تری است.

۳. عوامل مؤثر بر واکنش ایران 

خروج آمریکا از برجام و رد بیانیه تهران توسط غرب اعتماد ایران را تضعیف کرد. ناظران سیاسی معتقدند که ایران هر توافقی را به تضمین های حقوقی مشروط می کند.از سوی دیگر در ۱۳۹۴ تحریم های شدید اقتصادی ایران را به پذیرش انتقال واداشت اما در ۱۴۰۴ همکاری با چین و روسیه (مانند سیستم بانکی غیرسوئیفت) اثر تحریم ها را کاهش داد.چه آنکه دیپلماسی فعال ایران از جمله سفر خالد بن سلمان به تهران و رایزنی با مسکو موضع ایران را در ۱۴۰۴ تقویت کرد.این در حالی است که حفظ غنی سازی به عنوان نماد خودکفایی علمی و سیاسی برای ایران حیاتی است. چه آنکه  احمدی نژاد در ۱۳۸۹ و عراقچی در ۱۴۰۴ تأکید کردند که حذف غنی سازی خط قرمز است.

 پیامدهای پیشنهادات انتقال اورانیوم به خارج از ایران

پیشنهاد انتقال اورانیوم در مذاکرات ۱۳۸۹ و ۱۳۹۴ به اعتمادسازی کمک کرد اما در ۱۳۹۱ و ۱۴۰۴ به بن بست منجر شد. «اکونومیست» در ۱۲ آوریل ۲۰۲۵ نوشت که اختلاف بر سر انتقال اورانیوم یکی از موانع کلیدی در مذاکرات کنونی است. این پیشنهاد اگرچه از نظر غرب راهی برای کاهش خطر نظامی است از نگاه ایران نشانه ای از فشار برای تسلیم است.

از سوی دیگر سفر رافائل گروسی به تهران در ۲۷ فروردین ۱۴۰۴ نشان داد که همکاری ایران با آژانس می تواند جایگزینی برای انتقال اورانیوم باشد. چرا که گروسی خواستار نظارت بیشتر بر ذخایر شد که ایران آن را پذیرفت و این همکاری می تواند مذاکرات رم را تسهیل کند.

این در حالی است که حمایت کشورهای خلیج فارس به ویژه عربستان از مذاکرات رم نشان دهنده تمایل منطقه به کاهش تنش است. سفر خالد بن سلمان به تهران نیز می تواند فشار برای انتقال اورانیوم را تعدیل کند زیرا ریاض از دیپلماسی حمایت می کند.

در همین راستا رد پیشنهاد انتقال در ۱۴۰۴ خطر ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت و فعال سازی مکانیزم ماشه را افزایش داده است. در همین حال کارشناسان غربی هشدار دادند که عدم همکاری با آژانس می تواند به قطعنامه منجر شود که مذاکرات را پیچیده تر می کند.

زمین بازی بین ایران و امریکا در دور دوم مذاکرات

۱. استراتژی غرب

پیشنهاد انتقال اورانیوم بخشی از استراتژی غرب برای کاهش توانایی ایران در تولید سلاح هسته ای است. در ۱۳۸۹ و ۱۳۹۴ این پیشنهاد با امتیازاتی مانند لغو تحریم ها همراه بود اما در ۱۳۹۱ و ۱۴۰۴ به دلیل فشارهای سخت گیرانه و بی اعتمادی ایران شکست خورد. ناظران سیاسی معتقدند آمریکا با ترکیب تحریم و دیپلماسی به دنبال تسلیم ایران است اما این رویکرد با مقاومت ایران مواجه شده است.

۲. استراتژی ایران

ایران انتقال اورانیوم را به تضمین های حقوقی و لغو تحریم ها مشروط کرده است. تجربه برجام نشان داد که انتقال بدون تعهدات متقابل ایران را در برابر نقض توافق آسیب پذیر می کند. دیپلماسی فعال عراقچی از جمله رایزنی با روسیه و عربستان نشان دهنده تلاش ایران برای ایجاد جبهه متحد در برابر فشارهای غرب است.

دو مسیر انتقال اورانیوم به خارج و نظارت آژانس در داخل

مذاکرات رم  فرصتی برای یافتن راه حل های جایگزین مانند نظارت بیشتر آژانس به جای انتقال است. «فایننشال تایمز» گزارش داده که حمایت عمان و ایتالیا همراه با دیپلماسی منطقه ای ایران می تواند به توافق محدود منجر شود. با این حال تحریم های جدید و مواضع سخت گیرانه کنگره آمریکا چالش هایی جدی ایجاد می کند.

پیشنهاد انتقال اورانیوم غنی شده در مذاکرات ۱۳۸۹ ۱۳۹۱ ۱۳۹۴ و ۱۴۰۴ با نتایج متفاوت مطرح شد. پذیرش ایران در ۱۳۸۹ و ۱۳۹۴ به دلیل امتیازات ملموس بود اما رد در ۱۳۹۱ و ۱۴۰۴ نتیجه بی اعتمادی و فشارهای غرب بود. این پیشنهاد اگرچه از نظر فنی راه حلی برای کاهش تنش است در عمل به نمادی از اختلافات عمیق تبدیل شده است. از این رو موفقیت مذاکرات آینده به توانایی طرف ها در ایجاد اعتماد و ارائه تضمین های متقابل بستگی دارد.

از سوی دیگر مذاکرات هسته ای ایران با اروپا و آمریکا از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۵ شاهد پیشنهادات مکرر انتقال اورانیوم غنی شده به خارج از کشور بوده است. در سال ۱۳۸۹ (۲۰۱۰ بیانیه تهران) ایران انتقال ۱۲۰۰ کیلوگرم اورانیوم را پذیرفت اما غرب آن را رد کرد. در ۱۳۹۱ (۲۰۱۲ مسکو) ایران پیشنهاد انتقال اورانیوم ۲۰ درصدی را به دلیل نبود تضمین رد کرد. در ۱۳۹۴ (۲۰۱۵ برجام) ایران انتقال ۸.۵ تن اورانیوم به روسیه را پذیرفت که به لغو تحریم ها منجر شد.

در ۱۴۰۴ (۲۰۲۵ عمان) ایران پیشنهاد انتقال اورانیوم ۶۰ درصدی را به دلیل بی اعتمادی رد کرد. از این رو ناظران سیاسی معتقدند واکنش های ایران تحت تأثیر بی اعتمادی تاریخی فشارهای اقتصادی و حمایت های منطقه ای بوده است. در چنین شرایطی مذاکرات رم فرصتی برای حل این اختلافات است اما نیازمند انعطاف و تضمین های حقوقی است. دیپلماسی کشورمان با حمایت متحدان و همکاری با آژانس می تواند فشارهای غرب را تعدیل کند اما موفقیت نهایی به تعادل بین فشار و اعتماد بستگی دارد.

۲۱۳۳۱۵