امتداد خودآگاهی؛ از سیدجمال تا دانشگاه کلمبیا

حوادث مرتبط با جنبش دانشجویی در آمریکا از جمله حوادث عمیق و ژرفی است که لایه های تفسیری مختلفی پیرامون آن می توان ارایه کرد. یکی از لایه های مذکور بررسی این رخدادها در جریان رشد آگاهی جهانی است. حقیقت آن است که امروز نزدیک به 3 قرن از آشنایی جدی بشر با پدیده ای به نام استعمار می گذرد.

به گزارش آیت البرز، علی عسگری در یادداشتی در وطن امروز نوشت: این پدیده به نوعی مولود مدرنیته و تحولاتی است که طی دوره رنسانس و عصر صنعتی شدن در اروپا به وجود آمد. در ذات معرفت غربی همواره نوعی ادعای خودبرترانگاری نسبت به دیگر تمدن ها وجود دارد. همانگونه که «آگوست کنت» در طرح تاریخی خود مطرح می کند، بشر 3 دوره مختلف را در طول حیات اجتماعی خود پشت سر گذاشته است. نخستین دوره عهد اساطیر، دین یا همان برهه طفولیت است. در این برهه انسان به واسطه جهل خود به علت پدیده ها آنها را به پدیده ای خارجی به نام خدا نسبت می داده و اینگونه از وجود آن آرامش کسب می کرده است. با گذار از عهد دین به عهد فلسفه، بشر تلاشی را سامان می دهد برای کشف علل پدیده ها اما این بار شیوه تبیین او به نحو فلسفی و قیاسی است. او از کل به جزء رسیده و با فهم علت ها به معلول می رسد.

از نظر کنت، هرچند این برهه نسبت به عهد دین پیشتاز است اما باز هم عهد مذکور نقطه طلایی انسان نیست. در نهایت نقطه طلایی حیات فکری انسان از نظر آگوست کنت تبدیل می شود به عهد رنسانس که در آن تجربه در تارک علوم قرار گرفته و روش تجربی به عنوان تنها مدل معرفت به رسمیت شناخته می شود. اینگونه مدرنیته به عنوان نقطه اوج حیات فکری بشر معرفی می شود. این موضوع یعنی خودبرترپنداری مدرنیته نه فقط در آثار فیلسوفان تاریخ همچون کنت، بلکه در آثار جامعه شناسانی همچون دورکیم و وبر نیز نمایان است. این جامعه شناسان به وضوح تمدن های غیراروپایی را متعلق به دوره پیشافرهنگ و بدوی معرفی می کنند. فولدنی در کتاب «داستایفسکی در سیبری از هگل می خواند و می گرید» نکته جالبی را متذکر می شود. داستایفسکی به عنوان یک مبارز انقلابی علیه دولت تزار روسیه تحت تاثیر آگاهی مدرن به سیبری تبعید می شود. در آنجا پس از مطالعه آثار هگل نکته جالبی را متوجه می شود؛ هگل از جوامع غیرغربی حتی روسیه با تحقیر یاد کرده و از جریان آگاهی تاریخی به دور می داند.

این موضوع نه فقط در زبان اندیشمندان، بلکه به زبان سیاست نیز درآمده است. جایی که جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی می گوید: «اروپا مانند باغ می ماند و باقی کشورهای دنیا مانند جنگل است و جنگلی های وحشی به باغ های زیبا حمله می کنند». در اظهارنظر شگفتی رییس جمهور بیمار آمریکا جو بایدن مدعی شده بود «بقیه کشورهای جهان وصله شلوار ما نیز نیستند». خلاصه! این نگاه تحقیرآمیز سیستمی به ضمیمه توانایی های فنی ناشی از انقلاب صنعتی این رسالت را بر دوش دولت های اروپایی قرار می دهد که باید دنیا را آباد یا همان استعمار کنیم. آبادسازی دنیا اما در نهایت منجر به برقراری رابطه چپاول و خلق تاریخی سیاه برای تمام ملل غیرغربی می شود. یکی از این ملت ها نیز جهان اسلام است. در همان ابتدای ظهور پرقدرت غرب در جهان اسلام، ریشه هایی از خودآگاهی ناشی از تعالیم دینی در میان برخی اندیشمندان همچون مرحوم سیدجمال الدین اسدآبادی شکل گرفت. حاصل این خودآگاهی ها بیداری در برابر استعمار بود و بیداری نخستین منزل حرکت است. از همین رو ما شاهد شکل گیری جنبش های مختلف در کشورهای گوناگون همچون مصر، ایران، سوریه، الجزایر و… هستیم. افراد متعددی از مالک بن نبی، حسن البنا، سیدجمال الدین اسدآبادی، میرزای شیرازی، اقبال لاهوری، امام موسی صدر، علامه سیدحسین بدرالدین و ده ها شخصیت دیگر هر کس به شیوه ای تلاش داشتند تحولی در نوع مناسبات کشورهای اسلامی در برابر استعمار ایجاد کنند. 

خلاصه سخن آنکه دست آخر ثمره فزونی آگاهی و تلاش 2 قرنه جنبش های ضداستعماری منجر به رخداد بزرگ انقلاب اسلامی شد. انقلاب اسلامی از طرفی ثمره 2 قرن تلاش مجدانه ملل اسلامی بوده و به نوعی برآیند همه آنها به حساب می آید و از طرف دیگر، به این جریان خودآگاهی تاریخی شدتی بخشید که توانست آن را هم به لحاظ کیفی و هم به لحاظ کمی دچار تحول کند. این جریان خودآگاهی طبیعتا منحصر در انقلاب اسلامی ایران نبوده و نباید آن را به نحو بخشی مورد مطالعه قرار داد. این بیداری در سطح جهان اسلام با سابقه ای تاریخی شکل گرفته و جریان مقاومت از یمن تا فلسطین و دیگر کشورها را می توان در بستر و چارچوب آن فهم کرد. ماهیت این خودآگاهی، ضدیت با استعمار، تبعیض و نگاه تحقیرآمیزی است که از ناحیه غرب طی مدت 3 قرن بر دیگر نقاط جهان حاکم بود. حال سوال، این است: آیا نمی توان میان این خودآگاهی با تحولات دانشگاه های آمریکا نسبتی برقرار ساخت؟

برای درک بهتر این مساله لازم است به چند نکته توجه شود. غرب قدرت خود را طی چند دهه گذشته، مرهون جذب سرمایه انسانی و منابع طبیعی کشورهای جهان است. آمریکا که خود حاصل مهاجرت افراد از فرهنگ های مختلف است، در چند دهه گذشته بویژه پس از دوران ابرقدرتی، تلاشی را برای جذب نیروهای انسانی بااستعداد به دانشگاه های خود انجام داد. جریان مهاجرت به ضمیمه تکثر در وسایل ارتباط جمعی هرچند به اعتقاد خود غرب می رفت تا مقوله جهانی شدن تمدن غرب را رقم بزند اما این بار چاقو دسته خود را برید و ضد خود عمل کرد. حاصل این وضعیت آن است که جریان آگاهی جهان اسلام توانسته از ظرف تنگ هویت های ناسیونالیستی عبور کند و گرد هشیاری را در سراسر جهان بپاشد، به گونه ای که دانشجویان آمریکایی در دانشگاه های برتر آن که قرار بود مروج فرهنگ و سیاست آمریکا باشند، شعار «فلسطین آزاد؛ از بحر تا نهر» را سر می دهند. در اینجا قصد نداریم ادعای گزافی را طرح کرده و نقش فطرت های انسانی را که به دنبال آزادی خواهی و علیه نسل کشی هستند انکار کنیم اما کیفیت و کمیت این حوادث چنین به ما نشان می دهد که دلیل دیگری نیز باید در کنار فطرت پاک انسانی به میان آید تا یک انسان از تمام موهبت های اجتماعی و اقتصادی خود عبور کند و در یک حرکت ضدسیستم و ساختارشکن دست به یک کنش اعتراضی بزند.

موضوعی که لازم است در فضای داخلی بیشتر محل توجه واقع شود، تاکید بر بسط این خودآگاهی و تقویت آن است. جنبش دانشجویی در ایران لازم است حمایت خود از جنبش دانشجویی آمریکا را با صدای بلندتری فریاد کند و از تلاقی این فریادهاست که در نهایت شاهد تقویت این خودآگاهی و ماندگاری آن خواهیم بود. بر هم افتادن آگاهی ها در میان جریان های اجتماعی از کشورهای مختلف اتفاق مبارکی است که جریان خودآگاهی جهانی علیه استعمار و استکبار را ضریب چند برابر می دهد.

اتفاقات مذکور را در حقیقت نباید به نحو گذرا و سطحی مورد مطالعه قرار داد. درگیر شدن گروه های پیشتاز اجتماعی همچون دانشجویان می تواند نوید رخدادهای متعددی در آینده را به ما بدهد، لذا فهم این اتفاقات در چارچوب رشد خودآگاهی جهانی که البته انقلاب اسلامی نه همه آن، بلکه عضو بسیار برجسته ای از آن است، می تواند بینشی تاریخی را در اختیار ما قرار دهد و از فروافتادگی در چاله سطحی نگری دور کند.

پایان خبر آیت البرز

امتداد خودآگاهی؛ از سیدجمال تا دانشگاه کلمبیا