معنی اعسار از هزینه دادرسی

اعسار از هزینه دادرسی سازوکاری قانونی است که به افراد فاقد تمکن مالی اجازه می دهد بدون پرداخت کامل هزینه های قضایی، به حق دادرسی دست یابند. این معافیت موقت برای تضمین دسترسی به عدالت برای همه شهروندان پیش بینی شده است. سیستم قضایی در هر جامعه ای نقشی حیاتی در حفظ حقوق و برقراری عدالت ایفا می کند. با این حال، دسترسی به این سیستم همواره با چالش هایی همراه بوده است، که یکی از مهم ترین آن ها بار مالی ناشی از هزینه های دادرسی است. این هزینه ها می توانند مانعی جدی برای افرادی باشند که به دلیل مشکلات مالی، از پیگیری حقوق قانونی خود باز می مانند. در چنین شرایطی، مفهوم اعسار از هزینه دادرسی به عنوان یک تسهیل کننده حقوقی مطرح می شود تا اطمینان حاصل شود که هیچ فردی صرفاً به دلیل فقر، از دستیابی به عدالت محروم نخواهد ماند. این مقاله به تفصیل به این موضوع می پردازد و تمامی ابعاد آن را مورد بررسی قرار می دهد تا خوانندگان به درکی جامع از این حق قانونی دست یابند.

۱. اعسار چیست؟ تعریف و تفاوت های کلیدی

واژه اعسار در لغت به معنای نیازمندی و تنگدستی است و به شخصی که دچار این وضعیت می شود، معسر می گویند. در اصطلاح حقوقی، معسر کسی است که به دلیل عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به اموال خود، توانایی پرداخت بدهی ها یا هزینه های دادرسی را ندارد. قانون گذار با وضع قوانین مربوط به اعسار، راهی را برای حمایت از این افراد در برابر الزامات مالی قضایی فراهم آورده است.

تفاوت میان اعسار و ورشکستگی از نکات کلیدی است که باید به آن توجه شود. اعسار عمدتاً برای افراد حقیقی (غیرتاجر) کاربرد دارد و مربوط به ناتوانی در پرداخت دیون یا هزینه های دادرسی است. در مقابل، ورشکستگی یک وضعیت حقوقی است که برای تجار و اشخاص حقوقی مطرح می شود. تاجر ورشکسته کسی است که در پرداخت تعهدات تجاری خود ناتوان است و فرآیند ورشکستگی، شامل تصفیه اموال و پرداخت بدهی ها به طلبکاران تحت نظارت قانونی است. بنابراین، یک تاجر یا شخص حقوقی نمی تواند درخواست اعسار دهد، بلکه باید مطابق قانون تجارت، اعلام ورشکستگی کند.
ارجاع قانونی: ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی، معسر از هزینه دادرسی را چنین تعریف می کند: «معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود به طور موقت قادر به تادیه آن نیست.»

۲. معنی اعسار از هزینه دادرسی چیست؟ مفهوم دقیق حقوقی

مفهوم اعسار از هزینه دادرسی به معنای معافیت موقت یک شخص حقیقی (خواهان یا متقاضی) از پرداخت تمام یا بخشی از هزینه های قانونی لازم برای پیگیری یک دعوا در مراجع قضایی است. هدف اصلی این نهاد حقوقی، جلوگیری از تضییع حقوق افراد به دلیل عدم توانایی مالی و تضمین حق دسترسی به محاکم دادگستری برای همه شهروندان است. این معافیت، دائمی نبوده و بسته به تغییر وضعیت مالی معسر، می تواند لغو شود یا به پرداخت اقساطی تبدیل گردد.

زمانی که فردی به دلیل نداشتن دارایی کافی یا عدم دسترسی به اموال خود، قادر به پرداخت هزینه های مربوط به طرح دعوا، تجدیدنظرخواهی، فرجام خواهی و سایر مراحل دادرسی نباشد، می تواند با ارائه دادخواست اعسار، از دادگاه تقاضای معافیت کند. دادگاه پس از بررسی شرایط و مدارک ارائه شده، در صورت احراز اعسار، حکم به معافیت او از پرداخت هزینه های دادرسی خواهد داد. این حکم به مدعی اعسار اجازه می دهد تا بدون دغدغه های مالی، روند قضایی خود را ادامه دهد.
ارجاع قانونی: همانطور که ذکر شد، ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی مبنای اصلی این تعریف است و تبصره های مرتبط نیز جزئیات بیشتری را فراهم می کنند. همچنین، ماده ۵۰۵ این قانون به نحوه طرح دعوای اعسار اشاره دارد.

اعسار از هزینه دادرسی تضمین کننده حق دسترسی به عدالت برای تمام شهروندان است، صرف نظر از وضعیت مالی آن ها.

۳. هزینه های دادرسی شامل چه مواردی می شود؟

هزینه های دادرسی به تمامی مخارجی گفته می شود که یک فرد در طول فرآیند طرح و پیگیری یک دعوای حقوقی یا کیفری در مراجع قضایی ملزم به پرداخت آن ها است. این هزینه ها برای پوشش عملیات اداری و اجرایی دادگاه ها دریافت می شوند و می توانند بسته به نوع دعوا، ارزش خواسته و مراحل مختلف دادرسی، متفاوت باشند. آگاهی از این هزینه ها برای هر فردی که قصد طرح دعوا را دارد، ضروری است تا بتواند تصمیمات مالی مناسبی اتخاذ کند.

موارد اصلی هزینه های دادرسی عبارتند از:

1. هزینه دادخواست: این هزینه شامل مبالغی است که بابت ثبت دادخواست در مراحل مختلف دادرسی (بدوی، تجدیدنظر، فرجام، واخواهی، اعاده دادرسی، ورود ثالث و جلب ثالث) پرداخت می شود. میزان این هزینه در دعاوی مالی بر اساس ارزش خواسته تعیین می گردد.
2. هزینه های مربوط به اوراق قضایی: این بخش شامل هزینه تمبر و سایر برگه های قضایی است که در طول دادرسی مورد استفاده قرار می گیرند.
3. هزینه کارشناسی: در مواردی که برای رسیدگی به دعوا نیاز به نظر کارشناس (مانند کارشناس رسمی دادگستری) باشد، هزینه دستمزد کارشناس باید توسط متقاضی پرداخت شود. اگر ظرف مدت مقرر پرداخت نشود، کارشناسی از دلایل فرد خارج می شود.
4. هزینه تحقیقات محلی و معاینه محل: در صورتی که دادگاه برای کشف حقیقت نیاز به بازدید از محل یا انجام تحقیقات محلی داشته باشد، این هزینه ها نیز جزو هزینه های دادرسی محسوب می شوند.
5. حق الوکاله وکیل: اگرچه حق الوکاله وکیل مستقیماً به حساب دولت واریز نمی شود، اما جزو خسارات دادرسی محسوب می شود و در صورت اثبات اعسار، فرد می تواند از وکیل معاضدتی استفاده کند و معافیت موقت از پرداخت حق الوکاله را داشته باشد.
6. هزینه های اجرای حکم: این هزینه ها پس از صدور حکم قطعی و در مرحله اجرای آن برای اقدامات اجرایی دریافت می شوند.

ارجاع قانونی: مواد ۵۰۲ و ۵۰۳ قانون آیین دادرسی مدنی به تفصیل هزینه های دادرسی را شرح می دهند: «هزینه دادرسی عبارتست از: هزینه برگه هایی که به دادگاه تقدیم می شود؛ هزینه قرارها و احکام دادگاه؛ هزینه دادخواست کتبی یا شفاهی اعم از دادخواست بدوی و اعتراض به حکم غیابی و متقابل و ورود و جلب ثالث و اعتراض شخص ثالث و دادخواست تجدیدنظر و فرجام و اعاده دادرسی و هزینه وکالتنامه و برگه های اجرایی و غیره همان است که در ماده ۳ قانون وصول برخی از درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معین – مصوب ۱۳۷۳- و یا سایر قوانین تعیین شده است که به صورت الصاق و ابطال تمبر و یا واریز وجه به حساب خزانه پرداخت می گردد.» همچنین، ماده ۲۹۵ این قانون به ایداع دستمزد کارشناس و ماده ۵۱۹ به خسارات دادرسی (شامل حق الوکاله وکیل و سایر هزینه ها) اشاره دارد.

۴. شرایط احراز اعسار از هزینه دادرسی (چه کسی معسر شناخته می شود؟)

برای آنکه یک فرد توسط دادگاه به عنوان معسر از هزینه دادرسی شناخته شود و از مزایای قانونی آن بهره مند گردد، باید شرایط خاصی را دارا باشد که این شرایط در قوانین مربوطه به وضوح بیان شده اند. اثبات این شرایط بر عهده مدعی اعسار است.

مهم ترین شرایط احراز اعسار از هزینه دادرسی عبارتند از:

1. عدم کفایت دارایی: فرد متقاضی باید اثبات کند که هیچ مال و دارایی قابل توجهی ندارد که بتواند با آن هزینه های دادرسی را پرداخت کند. این دارایی ها شامل اموال منقول و غیرمنقول، وجوه نقدی، سهام، مطالبات و هر نوع سرمایه دیگر می شود.
2. عدم دسترسی به مال: حتی اگر فرد دارای مالی باشد، در صورتی که به هر دلیل موجهی (مانند توقیف اموال، قرار گرفتن مال در رهن یا وثیقه و…) به آن دسترسی نداشته باشد و نتواند آن را به سرعت برای تأمین هزینه های دادرسی نقد کند، می تواند ادعای اعسار نماید. این عدم دسترسی باید موقتی باشد.
3. عدم توانایی پرداخت عرفی هزینه دادرسی: هزینه های دادرسی باید به میزانی باشد که عرفاً پرداخت آن برای فرد متقاضی با توجه به وضعیت مالی و درآمدی او، دشوار یا غیرممکن تلقی شود. این امر به تشخیص قاضی بستگی دارد.
4. مستثنیات دین: در محاسبه دارایی فرد، اموال مستثنیات دین لحاظ نمی شوند. مستثنیات دین اموالی هستند که بر اساس قانون، حتی در صورت بدهکاری شخص، قابل توقیف یا فروش نیستند. این اموال شامل مسکن مورد نیاز و متناسب با شأن معسر، اثاثیه ضروری منزل، ابزار و ادوات کار، و مقداری آذوقه و مایحتاج زندگی است.
5. دعوای مالی بودن (معمولاً): هرچند اعسار در دعاوی غیرمالی نیز قابل طرح است، اما به دلیل پایین بودن هزینه های دادرسی در این دعاوی، کمتر کاربرد دارد. بیشترین کاربرد اعسار از هزینه دادرسی در دعاوی مالی است که هزینه های آن می تواند سنگین باشد.

ارجاع قانونی: تبصره ماده ۵۰۵ قانون آیین دادرسی مدنی به معافیت برخی اقشار خاص اشاره دارد: «افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) و مددجویان مستمری بگیر سازمان بهزیستی کشور با ارائه کارت مددجویان و تاییدیه رسمی مراجع مزبور از پرداخت هزینه دادرسی معاف می باشند.» این تبصره یک استثناء بر قاعده اثبات اعسار توسط خود فرد است و این نهادها را از اثبات جداگانه اعسار معاف می کند.

۵. چه کسانی نمی توانند درخواست اعسار از هزینه دادرسی دهند؟ محدودیت های قانونی

قانون گذار برای جلوگیری از سوءاستفاده و حفظ نظم اقتصادی و حقوقی، محدودیت هایی را برای طرح درخواست اعسار از هزینه دادرسی تعیین کرده است. این محدودیت ها عمدتاً شامل اشخاصی می شود که دارای شخصیت حقوقی یا عنوان تاجر هستند.

اشخاصی که نمی توانند درخواست اعسار از هزینه دادرسی دهند، عبارتند از:

1. تجار: تجار، اعم از حقیقی و حقوقی، در صورت ناتوانی در پرداخت بدهی ها و هزینه های خود، نمی توانند درخواست اعسار دهند. قانون تجارت برای این افراد نهاد ورشکستگی را پیش بینی کرده است. تاجر باید مطابق مقررات قانون تجارت، دادخواست ورشکستگی دهد تا به وضعیت مالی او رسیدگی شود.
2. شرکت های تجاری و سایر اشخاص حقوقی: تمامی اشخاص حقوقی، از جمله شرکت های سهامی، با مسئولیت محدود و سایر انواع شرکت های تجاری، مشمول احکام ورشکستگی هستند و نمی توانند ادعای اعسار مطرح کنند. دلیل این امر، تمایز ماهیتی میان وضعیت مالی اشخاص حقیقی و حقوقی و همچنین اهداف و آثار متفاوت ورشکستگی با اعسار است.

یک استثنا مهم در این زمینه، کسبه جزء هستند. کسبه جزء، هرچند که از نظر قانونی تاجر محسوب می شوند، اما به دلیل حجم فعالیت و میزان سرمایه محدود، از شمول برخی احکام ورشکستگی مستثنی شده اند و می توانند مانند افراد عادی، درخواست اعسار از هزینه دادرسی ارائه دهند. تشخیص کسبه جزء بودن بر عهده قاضی است و معیارهایی نظیر میزان سرمایه، حجم معاملات و تعداد کارکنان در این تشخیص دخیل هستند.

ارجاع قانونی: ماده ۵۱۲ قانون آیین دادرسی مدنی به صراحت بیان می دارد: «از تاجر، دادخواست اعسار پذیرفته نمی شود. تاجری که مدعی اعسار نسبت به هزینه دادرسی می باشد باید برابر مقررات قانون تجارت دادخواست ورشکستگی دهد. کسبه جزء مشمول این ماده نخواهند بود.»

۶. مدارک لازم برای اثبات ادعای اعسار از هزینه دادرسی

اثبات ادعای اعسار بر عهده مدعی است و برای این منظور، ارائه مدارک و مستندات کافی و معتبر به دادگاه الزامی است. این مدارک باید به طور شفاف و دقیق وضعیت مالی خواهان را منعکس کنند و عدم توانایی او در پرداخت هزینه های دادرسی را به اثبات برسانند. عدم ارائه مدارک کافی می تواند منجر به رد درخواست اعسار شود.

مدارک اصلی و ضروری برای اثبات اعسار از هزینه دادرسی شامل موارد زیر است:

1. دادخواست اعسار: فرم مخصوص دادخواست اعسار که مشخصات خواهان، خوانده (در صورت وجود)، موضوع دعوا، شرح وضعیت مالی و خواسته (اعسار از هزینه دادرسی) در آن قید شده باشد. این دادخواست باید به صورت رسمی تنظیم و به مرجع قضایی صالح تقدیم گردد.
2. فرم صورت برداری کلیه اموال: خواهان باید فهرستی کامل و دقیق از تمامی اموال خود، اعم از منقول (مانند خودرو، موجودی بانکی، سهام، مطالبات از دیگران) و غیرمنقول (مانند ملک، زمین) را به همراه ارزش تقریبی آن ها تهیه و به دادگاه ارائه دهد. این صورت برداری باید شامل موارد زیر باشد:
   • شرح کاملی از تعداد یا مقدار و قیمت کلیه اموال منقول و غیرمنقول.
   • صورت تمام وجوه نقدی که به هر عنوان نزد بانک ها و یا موسسات مالی و اعتباری ایرانی و خارجی دارد، به همراه مشخصات دقیق حساب های مذکور.
   • مشخصات کلیه اموالی که به هر نحو نزد اشخاص ثالث دارد و کلیه مطالبات او از اشخاص ثالث.
3. فهرست نقل و انتقالات و تغییرات در اموال: مدعی اعسار باید فهرستی از تمامی نقل و انتقالات، خرید و فروش ها، هبه ها یا هرگونه تغییر دیگری که در اموال خود از یک سال قبل از تاریخ طرح دعوای اعسار انجام داده است، تهیه و ارائه کند. این اقدام برای جلوگیری از انتقال صوری اموال به منظور ادعای اعسار صورت می گیرد.
4. شهادت نامه کتبی حداقل دو شاهد (استشهادیه): یکی از مهم ترین دلایل اثبات اعسار، شهادت شهود است. شهود باید شرایط خاصی داشته باشند:
   • از وضعیت مالی و زندگی معیشتی مدعی اعسار به طور کامل آگاه باشند.
   • با مدعی اعسار قرابت نسبی یا سببی درجه اول نداشته باشند.
   • در شهادت نامه کتبی خود، مشخصات کامل شاهد و مدعی، شغل، میزان درآمد، نحوه امرار معاش و تصریح به عدم تمکن مالی مدعی اعسار برای پرداخت هزینه های دادرسی را ذکر کنند. همچنین باید منبع اطلاعات خود را بیان نمایند.
5. سایر مستندات: بسته به مورد، می توان از سایر مدارک پشتیبان نیز استفاده کرد، مانند:
   • فیش حقوقی (در صورت وجود و نشان دهنده درآمد پایین).
   • اجاره نامه (برای اثبات پرداخت اجاره بها).
   • گواهی عدم تمکن مالی از مراجع رسمی (در صورت امکان).
   • گواهی از اداره کار مبنی بر بیکاری یا عدم اشتغال.
   • مدارک پزشکی (برای اثبات بیماری های خاص و هزینه های درمانی بالا).

ارجاع قانونی: ماده ۸ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی و ماده ۵۰۶ قانون آیین دادرسی مدنی به تفصیل به مدارک و شرایط شهادت شهود برای اثبات اعسار اشاره دارند. ماده ۵۰۶ بیان می کند: «در صورتی که دلیل اعسار شهادت شهود باشد، باید شهادت کتبی حداقل دو نفر از اشخاصی که از وضعیت مالی و زندگانی او مطلع می باشند به دادخواست ضمیمه شود. در شهادتنامه، مشخصات و شغل و وسیله امرار معاش مدعی اعسار و عدم تمکن مالی او برای تادیه هزینه دادرسی با تعیین مبلغ آن باید تصریح شده و شهود منشا اطلاعات و مشخصات کامل و اقامتگاه خود را به طور روشن ذکر نمایند.»

۷. نحوه و مراحل درخواست اعسار از هزینه دادرسی (گام به گام عملی)

فرآیند درخواست اعسار از هزینه دادرسی دارای مراحل مشخصی است که متقاضی باید به دقت آن ها را طی کند. این مراحل به منظور اطمینان از صحت ادعای اعسار و جلوگیری از سوءاستفاده تدوین شده اند.

1. گام اول: ثبت نام در سامانه ثنا

   پیش از هر اقدامی، متقاضی باید در سامانه ثنا (سامانه ثبت نام الکترونیکی قضایی) ثبت نام کرده و کد ثنای خود را دریافت کند. تمامی ابلاغیه های قضایی و ارتباطات با دستگاه قضا از طریق این سامانه صورت می گیرد.

2. گام دوم: تنظیم دادخواست اعسار

   دادخواست اعسار باید به صورت دقیق و با رعایت فرمت های قانونی تنظیم شود. این دادخواست می تواند به یکی از دو صورت زیر مطرح شود:

   • همزمان با دادخواست اصلی: در این حالت، ادعای اعسار در همان دادخواست مربوط به دعوای اصلی (مثلاً دادخواست مطالبه وجه) مطرح می شود. این روش معمول تر است.
   • به موجب دادخواست جداگانه: فرد می تواند ابتدا دادخواست اعسار را به صورت مجزا مطرح کند و پس از اخذ حکم اعسار، دعوای اصلی خود را با استفاده از این معافیت آغاز کند.

   دادگاه صالح: دادگاه صالح برای رسیدگی به دادخواست اعسار از هزینه دادرسی، همان دادگاهی است که صلاحیت رسیدگی به دعوای اصلی را دارد. به عنوان مثال، اگر دعوای اصلی در دادگاه خانواده مطرح می شود، دادگاه خانواده به درخواست اعسار نیز رسیدگی می کند.

3. گام سوم: ثبت دادخواست و مدارک در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

   پس از تنظیم دادخواست اعسار و تکمیل تمامی مدارک لازم (شامل صورت برداری اموال، فهرست نقل و انتقالات و شهادت نامه شهود)، باید به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و دادخواست را به همراه ضمائم آن ثبت نمود. در این مرحله، دادخواست به دادگاه صالح ارسال خواهد شد.

4. گام چهارم: جلسه رسیدگی به اعسار

   مدیر دفتر دادگاه پس از دریافت دادخواست، ظرف دو روز پرونده را به قاضی دادگاه ارائه می دهد. قاضی می تواند حضور شهود را در جلسه دادرسی لازم بداند یا صرفاً به شهادت نامه کتبی اکتفا کند. در صورت لزوم حضور شهود، به مدعی اعسار اخطار می شود که در روز مقرر شهود خود را حاضر نماید.
   رسیدگی خارج از نوبت: رسیدگی به درخواست اعسار از هزینه دادرسی خارج از نوبت و پیش از رسیدگی به اصل دعوا انجام می شود. این امر نشان دهنده اهمیت این موضوع در دسترسی به عدالت است.

5. گام پنجم: صدور حکم اعسار یا قرار رد اعسار و پیامدهای هر یک

   پس از بررسی ادله و شهادت شهود (در صورت لزوم)، دادگاه یکی از دو تصمیم زیر را اتخاذ می کند:

   • صدور حکم اعسار: در صورتی که دادگاه ادعای اعسار را موجه تشخیص دهد، حکم اعسار را صادر می کند. با این حکم، مدعی اعسار از پرداخت تمام یا قسمتی از هزینه های دادرسی معاف می شود و می تواند دعوای اصلی خود را بدون پرداخت این هزینه ها ادامه دهد.
   • صدور قرار رد اعسار: اگر دادگاه تشخیص دهد که فرد معسر نیست، قرار رد دادخواست اعسار را صادر می کند. در این صورت، خواهان ملزم است ظرف یک هفته از تاریخ ابلاغ قرار، هزینه های دادرسی را پرداخت کند. در غیر این صورت، دادخواست اصلی او نیز به دلیل عدم پرداخت هزینه دادرسی، رد خواهد شد.

ارجاع قانونی: ماده ۵۰۵ و ۵۰۷ قانون آیین دادرسی مدنی به این مراحل اشاره دارند. ماده ۵۰۷ بیان می کند: «مدیر دفتر ظرف دو روز از تاریخ وصول دادخواست اعسار، پرونده را به نظر قاضی دادگاه می رساند تا چنانچه حضور شهود را در جلسه دادرسی لازم بداند به مدعی اعسار اخطار شود که در روز مقرر شهود خود را حاضر نماید.مدیر دفتر نسخه دیگر دادخواست را برای طرف دعوای اصلی ارسال و در ضمن روز جلسه دادرسی را تعیین و ابلاغ می نماید. به هر حال حکم صادره در خصوص اعسار حضوری محسوب است.»

۸. مزایا و آثار حقوقی اثبات اعسار از هزینه دادرسی

اثبات اعسار از هزینه دادرسی برای فرد معسر مزایای حقوقی مهمی را به همراه دارد که مهم ترین آن، امکان پیگیری حقوق خود در مراجع قضایی بدون مواجهه با موانع مالی است. این مزایا به شرح زیر هستند:

1. معافیت موقت از پرداخت تمام یا قسمتی از هزینه های دادرسی: اصلی ترین مزیت اعسار، معافیت از پرداخت هزینه هایی است که در بخش ۳ به آن ها اشاره شد. این معافیت می تواند به صورت کلی یا جزئی (مثلاً پرداخت اقساطی یا پرداخت نصف هزینه) باشد، که بستگی به تشخیص دادگاه و میزان تمکن مالی معسر دارد.
2. امکان استفاده از وکیل معاضدتی: یکی دیگر از آثار مهم اثبات اعسار، حق برخورداری از وکیل معاضدتی است. وکیل معاضدتی وکیلی است که از سوی کانون وکلای دادگستری برای دفاع از حقوق افراد معسر معرفی می شود و فرد معسر به طور موقت از پرداخت حق الوکاله معاف می گردد. این امر به افراد کمک می کند تا از تخصص حقوقی لازم برای دفاع از خود بهره مند شوند.

ارجاع قانونی: ماده ۵۱۳ قانون آیین دادرسی مدنی این مزایا را تصریح می کند: «پس از اثبات اعسار، معسر می تواند از مزایای زیر استفاده نماید: ۱- معافیت موقت از تادیه تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی در مورد دعوایی که برای معافیت از هزینه آن ادعای اعسار شده است. ۲- حق داشتن وکیل معاضدتی و معافیت موقت از پرداخت حق الوکاله.»

۹. اعسار از پرداخت نصف هزینه دادرسی

در برخی موارد، ممکن است دادگاه پس از بررسی وضعیت مالی متقاضی، به این نتیجه برسد که فرد کاملاً معسر نیست، اما توانایی پرداخت تمامی هزینه های دادرسی را نیز به صورت یکجا و کامل ندارد. در چنین حالتی، دادگاه می تواند حکم به اعسار نسبی یا اعسار از پرداخت نصف هزینه دادرسی صادر کند. در این شرایط، فرد معسر از پرداخت بخشی (مثلاً نصف) از هزینه های دادرسی معاف می شود و ملزم به پرداخت مابقی آن است.

معمولاً در این موارد، دادگاه با در نظر گرفتن میزان درآمد و هزینه های ضروری زندگی فرد، مقدار و مدت پرداخت اقساطی هزینه ها را تعیین می کند. این تصمیم به قاضی این امکان را می دهد تا با انعطاف پذیری بیشتری به وضعیت مالی متقاضیان رسیدگی کند و دسترسی به عدالت را برای افرادی که نه کاملاً فقیر و نه کاملاً متمکن هستند، تسهیل بخشد. تعهدات فرد معسر در این حالت شامل پرداخت مبلغ تعیین شده (مثلاً نصف هزینه دادرسی) و همچنین پرداخت اقساطی مابقی در صورت تشخیص دادگاه است.

۱۰. پیامدهای تغییر وضعیت مالی معسر یا فوت او

حکم اعسار از هزینه دادرسی یک معافیت دائمی نیست و می تواند تحت شرایط خاصی دچار تغییر یا ابطال شود. قانون گذار برای اطمینان از عدالت و جلوگیری از سوءاستفاده، پیش بینی هایی در این خصوص کرده است.

1. تغییر وضعیت مالی معسر (رفع اعسار): اگر فردی که حکم اعسار دریافت کرده است، در آینده متمکن شود و توانایی پرداخت هزینه های دادرسی را پیدا کند، ملزم به پرداخت آن هزینه ها خواهد بود. این امر به این معناست که معافیت تنها تا زمانی معتبر است که وضعیت اعسار پابرجا باشد. دادگاه می تواند با در نظر گرفتن درآمد جدید فرد و هزینه های ضروری زندگی، مقدار و مدت پرداخت اقساطی هزینه ها را تعیین کند.
2. فوت معسر: در صورتی که فرد معسر فوت کند، حکم اعسار از هزینه دادرسی برای ورثه او قابل استفاده نخواهد بود. به این معنا که اگر ورثه بخواهند دعوای متوفی را ادامه دهند، خودشان باید هزینه های دادرسی را پرداخت کنند، مگر اینکه ورثه نیز بتوانند اعسار خود را به اثبات برسانند. با این حال، فوت معسر مانع ادامه دادرسی در همان مرحله ای که دعوا در جریان بوده، نمی شود.
3. محکوم له شدن مدعی اعسار در دعوای اصلی: اگر مدعی اعسار در دعوای اصلی، محکوم له (برنده دعوا) واقع شود و از این طریق تمکن مالی پیدا کند (مثلاً مبلغی به او تعلق گیرد)، هزینه های دادرسی که از پرداخت آن ها معاف شده بود، از او دریافت خواهد شد. این مکانیسم تضمین می کند که هزینه های دادرسی در نهایت توسط طرف متمکن پرداخت شود.

ارجاع قانونی: مواد ۵۱۰، ۵۱۱، و ۵۱۴ قانون آیین دادرسی مدنی به این پیامدها اشاره دارند. ماده ۵۱۰ بیان می کند: «اگر معسر فوت شود، ورثه نمی توانند از حکم اعسار هزینه دادرسی مورث استفاده نمایند، لکن فوت مورث در هر یک از دادرسی های نخستین و تجدید نظر و فرجام مانع جریان دادرسی در آن مرحله نیست و هزینه دادرسی از ورثه مطالبه می شود، مگر آنکه ورثه نیز اعسار خود را ثابت نمایند.» ماده ۵۱۱ نیز تصریح دارد: «هرگاه مدعی اعسار در دعوای اصلی محکوم له واقع شود و از اعسار خارج گردد، هزینه دادرسی از او دریافت خواهد شد.» همچنین ماده ۵۱۴ بیانگر آن است که: «هرگاه معسر به تادیه تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی متمکن گردد، ملزم به تادیه آن خواهد بود همچنین اگر با درآمدهای خود بتواند تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی را بپردازد دادگاه با در نظر گرفتن مبلغ هزینه دادرسی و میزان درآمد وی و هزینه های ضروری زندگی مقدار و مدت پرداخت هزینه دادرسی را تعیین خواهد کرد.»

۱۱. سایر نکات مهم پیرامون اعسار از هزینه دادرسی

علاوه بر موارد ذکر شده، نکات دیگری نیز وجود دارند که آگاهی از آن ها برای درک کامل مفهوم اعسار از هزینه دادرسی و استفاده صحیح از این حق قانونی ضروری است:

1. اعسار برای هر دعوا جداگانه است اما در تمامی مراحل همان دعوا موثر است: حکم اعسار از هزینه دادرسی که برای یک دعوای خاص صادر می شود، فقط برای همان دعوا معتبر است. به این معنا که اگر فرد بخواهد دعوای دیگری را مطرح کند، باید مجدداً درخواست اعسار دهد. اما این حکم برای تمامی مراحل دادرسی مربوط به همان دعوا (مانند بدوی، تجدیدنظر و فرجام) کاربرد دارد و نیازی به درخواست مجدد در هر مرحله نیست.
   ارجاع قانونی: ماده ۵۰۸ قانون آیین دادرسی مدنی: «معافیت از هزینه دادرسی باید برای هر دعوا به طور جداگانه تحصیل شود ولی معسر می تواند در تمام مراحل مربوط به همان دعوا از معافیت استفاده کند.»
2. در دعاوی متعدد علیه یک نفر، یک حکم اعسار کافی است: اگر مدعی اعسار چندین دعوای متفاوت را به صورت همزمان علیه یک نفر مطرح کرده باشد، یک بار اثبات اعسار برای تمامی آن دعاوی کافی است و نیازی به طرح جداگانه دادخواست اعسار برای هر یک از آن ها نیست.
   ارجاع قانونی: ماده ۵۰۹ قانون آیین دادرسی مدنی: «در مورد دعاوی متعددی که مدعی اعسار بر یک نفر همزمان اقامه می نماید حکم اعساری که نسبت به یکی از دعاوی صادر شود نسبت به بقیه دعاوی نیز موثر خواهد بود.»
3. نحوه اعتراض به حکم اعسار: حکم صادر شده در خصوص اعسار، چه قبول و چه رد شود، قابل اعتراض است. این اعتراض معمولاً در دادگاه تجدیدنظر استان مربوطه قابل پیگیری است. طرفین دعوا (اعم از مدعی اعسار یا خوانده دعوای اصلی که ممکن است به حکم اعسار اعتراض داشته باشد) می توانند ظرف مهلت های قانونی نسبت به این حکم اعتراض کنند.

۱۲. نمونه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی

تنظیم صحیح دادخواست اعسار از هزینه دادرسی از اهمیت بالایی برخوردار است. در ادامه یک نمونه دادخواست ارائه شده است که می تواند به عنوان راهنما مورد استفاده قرار گیرد. لازم به ذکر است که برای هر پرونده ای باید جزئیات را متناسب با شرایط خاص آن پرونده تنظیم کرد و مشاوره با وکیل توصیه می شود.

بسمه تعالی

ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان [نام شهرستان]

با سلام و احترام،

خواهان: اینجانب [نام و نام خانوادگی خواهان] فرزند [نام پدر] به شماره ملی [شماره ملی خواهان]، به نشانی: [نشانی کامل خواهان]

خوانده: آقای/خانم [نام و نام خانوادگی خوانده (طرف اصلی دعوا)] فرزند [نام پدر خوانده] به شماره ملی [شماره ملی خوانده]، به نشانی: [نشانی کامل خوانده]

وکیل/نماینده قانونی: (در صورت وجود، مشخصات وکیل درج شود)

خواسته: درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی در پرونده اصلی به شماره [شماره پرونده اصلی] با موضوع [موضوع دعوای اصلی] و تقاضای رسیدگی و صدور حکم بر اعسار.

دلایل و مستندات:

1. کپی برابر اصل کارت ملی خواهان.
2. شهادت نامه کتبی دو شاهد (استشهادیه) با مشخصات کامل شهود و تصریح به وضعیت مالی اینجانب. (مطابق ماده 506 قانون آیین دادرسی مدنی)
3. صورت برداری کلیه اموال منقول و غیرمنقول، وجوه نقد و مطالبات اینجانب (مطابق ماده 8 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی).
4. فهرست نقل و انتقالات و تغییرات در اموال اینجانب از یک سال قبل.
5. [سایر مدارک مرتبط، مانند فیش حقوقی (در صورت درآمد پایین)، اجاره نامه، گواهی از مراجع ذی ربط دال بر عدم تمکن مالی و …]

شرح و توضیح:

به استحضار می رساند که اینجانب قصد طرح دعوای [موضوع دعوای اصلی] به شماره پرونده [شماره پرونده اصلی] علیه خوانده محترم را در این مرجع قضایی دارم. [در اینجا می توانید شرح مختصری از دعوای اصلی خود ارائه دهید].

اما متاسفانه، همانطور که از مدارک و شهادت شهود پیوست مشخص است، اینجانب به دلیل عدم کفایت دارایی و عدم دسترسی به مال خود، در حال حاضر قادر به پرداخت کامل و یکجای هزینه های دادرسی مربوط به دعوای فوق الذکر نمی باشم. وضعیت معیشتی اینجانب به گونه ای است که توانایی پرداخت این هزینه ها خارج از توانم می باشد و پرداخت آن موجب عسر و حرج خواهد شد.

لذا، با استناد به ماده ۵۰۴ و ۵۰۵ قانون آیین دادرسی مدنی و با توجه به دلایل و مستندات ارائه شده، از محضر محترم دادگاه تقاضای رسیدگی و صدور حکم بر اعسار اینجانب از پرداخت تمام / قسمتی (با ذکر میزان) از هزینه های دادرسی پرونده اصلی را دارم تا بتوانم به حق قانونی خود مبنی بر دسترسی به عدالت دست یابم.

با تشکر و احترام،

نام و نام خانوادگی خواهان: [نام و نام خانوادگی]

تاریخ: [تاریخ]

(امضاء)

۱۳. سوالات متداول

مدت زمان معمول رسیدگی به دادخواست اعسار چقدر است؟

مدت زمان رسیدگی به دادخواست اعسار ثابت نیست و به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله حجم کاری شعبه دادگاه، کامل بودن مدارک ارائه شده و لزوم حضور شهود در جلسه. با این حال، با توجه به اینکه رسیدگی به اعسار باید خارج از نوبت و پیش از رسیدگی به اصل دعوا صورت گیرد، معمولاً سعی بر این است که در سریع ترین زمان ممکن به آن رسیدگی شود. این فرآیند ممکن است از چند هفته تا چند ماه به طول انجامد.

تفاوت اعسار از هزینه دادرسی با اعسار از پرداخت محکوم به چیست؟

اعسار از هزینه دادرسی مربوط به ناتوانی در پرداخت هزینه هایی است که برای طرح و پیگیری یک دعوا در دادگاه لازم است. اما اعسار از پرداخت محکوم به به وضعیتی اشاره دارد که یک فرد پس از صدور حکم قطعی علیه او (محکوم علیه) و الزام به پرداخت مبلغی (محکوم به)، توانایی پرداخت آن را ندارد. در این حالت، محکوم علیه می تواند دادخواست اعسار از پرداخت محکوم به را مطرح کند تا دادگاه برای او تقسیط مبلغ یا مهلت پرداخت تعیین نماید. مبنای قانونی این دو نوع اعسار متفاوت است؛ اعسار از هزینه دادرسی عمدتاً ذیل قانون آیین دادرسی مدنی و اعسار از محکوم به ذیل قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی بررسی می شود.

آیا اعسار از هزینه دادرسی شامل هزینه تجدیدنظرخواهی هم می شود؟

بله، حکم اعسار از هزینه دادرسی که برای یک دعوا صادر می شود، در تمامی مراحل دادرسی مربوط به همان دعوا، از جمله مرحله بدوی، تجدیدنظرخواهی و فرجام خواهی، معتبر است. بنابراین، اگر فردی در مرحله بدوی حکم اعسار از هزینه دادرسی را دریافت کرده باشد، نیازی نیست که برای تجدیدنظرخواهی یا فرجام خواهی همان دعوا، مجدداً دادخواست اعسار دهد.

اگر در بورس سهام عدالت داشته باشیم، آیا می توانیم درخواست اعسار دهیم؟

داشتن سهام عدالت می تواند بر روی تشخیص اعسار تأثیرگذار باشد، چرا که سهام عدالت نوعی دارایی محسوب می شود. دادگاه هنگام بررسی دادخواست اعسار، کلیه دارایی های منقول و غیرمنقول متقاضی را (از جمله سهام عدالت) مورد ارزیابی قرار می دهد. اگر ارزش سهام عدالت به اندازه ای باشد که بتوان با آن هزینه های دادرسی را پرداخت کرد، درخواست اعسار رد خواهد شد. در صورتی که ارزش سهام اندک باشد یا دسترسی به نقدینگی آن دشوار، دادگاه می تواند حکم به اعسار بدهد یا اعسار نسبی را تشخیص دهد. هرچند که معمولاً ارزش سهام عدالت به حدی نیست که بتواند تمامی هزینه های دادرسی را پوشش دهد، اما در هر صورت، این موضوع باید در صورت برداری اموال ذکر شود و دادگاه در مورد آن تصمیم گیری خواهد کرد.

آیا می توان حکم اعسار را لغو کرد؟

بله، حکم اعسار می تواند لغو شود. این امر زمانی اتفاق می افتد که وضعیت مالی فرد معسر بهبود یابد و او تمکن مالی برای پرداخت هزینه های دادرسی یا محکوم به را پیدا کند. طرف مقابل دعوا یا حتی دادگاه، در صورت اطلاع از تغییر وضعیت مالی معسر، می تواند درخواست لغو حکم اعسار را مطرح کند. در این صورت، دادگاه مجدداً به پرونده رسیدگی کرده و در صورت اثبات رفع اعسار، حکم قبلی را لغو و فرد را ملزم به پرداخت هزینه ها خواهد کرد.

نتیجه گیری

مفهوم اعسار از هزینه دادرسی، ستون فقراتی برای تضمین عدالت اجتماعی و دسترسی همگانی به سیستم قضایی است. این سازوکار قانونی اطمینان می دهد که توان مالی افراد، مانعی برای احقاق حقوقشان نخواهد بود. در این مقاله به معنی اعسار از هزینه دادرسی، تفاوت آن با ورشکستگی، مواردی که هزینه های دادرسی را شامل می شود، شرایط احراز اعسار و نیز مدارک لازم برای اثبات آن به تفصیل پرداخته شد. همچنین، مراحل عملی ثبت درخواست اعسار، مزایای حاصل از آن، پیامدهای تغییر وضعیت مالی معسر و نکات مهم دیگر تشریح گردید.

آگاهی از این حقوق و مقررات قانونی، به ویژه برای افرادی که با محدودیت های مالی مواجه هستند، امری حیاتی است. دقت در تنظیم دادخواست، جمع آوری مستندات صحیح و ارائه شهادت نامه معتبر از شهود مطلع، از ارکان اصلی موفقیت در درخواست اعسار محسوب می شوند. با این حال، پیچیدگی های مسائل حقوقی و جزئیات فراوان در هر پرونده، مشاوره با وکلای متخصص و مشاوران حقوقی را در مواردی که با پرونده های پیچیده و دشواری مواجه هستید، اکیداً توصیه می کند تا بتوانید به بهترین نحو ممکن از حقوق خود دفاع نمایید.