• توضیح: این کاهش سهم، صرف نظر از جنسیت فرزندان (دختر یا پسر بودن) و همچنین از اینکه این فرزندان از همسر فعلی یا همسران قبلی متوفی بوده اند، اعمال می شود. مهم تنها وجود فرزند یا فرزندان متوفی در زمان فوت است.

• مثال کاربردی (با حضور فرزندان و همسر متوفی):
  
  فرض کنید مردی فوت کرده و وراث او مادر، همسر، یک پسر و یک دختر هستند.
  
  در این حالت، سهم همسر (به دلیل وجود فرزند) یک هشتم است.
  
  سهم مادر (به دلیل وجود فرزندان) یک ششم است.
  
  باقیمانده ترکه بین فرزندان تقسیم می شود به این صورت که سهم پسر دو برابر سهم دختر است.
  
  اگر ترکه 240 میلیون تومان باشد:
  
  سهم همسر: 1/8 * 240 = 30 میلیون تومان
  
  سهم مادر: 1/6 * 240 = 40 میلیون تومان
  
  باقیمانده: 240 – 30 – 40 = 170 میلیون تومان. این 170 میلیون تومان بین پسر و دختر به نسبت 2 به 1 تقسیم می شود.

4.3. سهم مادر در صورت عدم وجود اولاد برای متوفی اما وجود حاجب (خواهر و برادر متوفی)

این سناریو کمی پیچیده تر است و مربوط به ماده 922 قانون مدنی می شود. حتی در صورتی که متوفی فرزندی نداشته باشد، حضور تعداد مشخصی از خواهر و برادر می تواند سهم مادر را از یک سوم به یک ششم کاهش دهد. این نیز نوعی حاجب نقص است.

• شرایط دقیق حاجب شدن خواهر و برادر:
  
  برای اینکه خواهر و برادر متوفی بتوانند سهم مادر را کاهش دهند، باید شرایط زیر به صورت همزمان وجود داشته باشد:

  1. حداقل دو برادر، یا یک برادر و دو خواهر، یا چهار خواهر برای متوفی وجود داشته باشد. (این تعداد باید زنده باشند یا در صورت فوت، اولاد آن ها که جایگزین شان می شوند، حضور داشته باشند).
  2. پدر متوفی نیز در زمان فوت فرزندش زنده باشد. (اگر پدر متوفی قبل از او فوت کرده باشد، خواهر و برادر نمی توانند حاجب نقص مادر شوند).
  3. خواهر و برادران و همچنین پدر متوفی، هیچ کدام موانع ارث بری نداشته باشند.

• توضیح: در این حالت، خواهر و برادران متوفی خودشان از ترکه ارث نمی برند (زیرا مادر در طبقه اول حضور دارد و آن ها در طبقه دوم هستند). اما حضور آن ها به شرط وجود پدر، باعث کاهش سهم مادر می شود. اگر پدر متوفی زنده نباشد، خواهر و برادر هرچند متعدد باشند، نمی توانند سهم مادر را کاهش دهند و مادر همچنان یک سوم ترکه را می برد. این یک نکته بسیار ظریف و مهم در قانون ارث است.

• مثال کاربردی:
  
  فرض کنید مردی فوت کرده و وراث او مادر، پدر، و سه برادر هستند. متوفی فرزندی ندارد.
  
  در این حالت، سه برادر به دلیل حضور پدر، حاجب مادر می شوند و سهم مادر از یک سوم به یک ششم کاهش می یابد.
  
  بنابراین، سهم مادر یک ششم و سهم پدر پنج ششم باقی مانده است (زیرا در غیاب فرزند، پدر تمام باقیمانده ترکه را می برد).
  
  اگر ترکه 300 میلیون تومان باشد:
  
  سهم مادر: 1/6 * 300 = 50 میلیون تومان
  
  سهم پدر: 5/6 * 300 = 250 میلیون تومان

حضور فرزندان متوفی یا تعداد مشخصی از خواهر و برادر او (به شرط زنده بودن پدر متوفی)، سهم مادر از ارث را از یک سوم به یک ششم کاهش می دهد. این قاعده از مهم ترین اصول در تعیین سهم الارث مادر است.

نحوه محاسبه دقیق سهم الارث مادر از کل ماترک

محاسبه سهم الارث، به خصوص با حضور چندین وارث و انواع مختلف دارایی ها، می تواند پیچیده باشد. برای اطمینان از تقسیم صحیح و قانونی ترکه، باید مراحل مشخصی طی شود. این مراحل به ترتیب زیر هستند:

مراحل کلی انحصار وراثت و تعیین ماترک

1. تعیین و ارزش گذاری کل ماترک (ترکه): در ابتدا، کلیه اموال و دارایی های متوفی، اعم از منقول (وجه نقد، طلا، خودرو، اثاثیه منزل، سهام، اوراق بهادار و…) و غیرمنمنقول (زمین، خانه، آپارتمان، باغ و…) شناسایی و ارزش گذاری می شوند. این ارزش گذاری معمولاً توسط کارشناس رسمی دادگستری صورت می گیرد.
2. پرداخت دیون و اجرای وصایا: قبل از تقسیم ارث بین وراث، ابتدا باید دیون متوفی (بدهی ها، مهریه همسر، نفقه معوقه، قرض و…) پرداخت شود. همچنین، اگر متوفی وصیت نامه ای تنظیم کرده باشد، تا یک سوم (ثلث) از کل دارایی های او باید مطابق وصیت نامه عمل شود. مابقی ترکه پس از کسر دیون و ثلث وصیت، بین وراث تقسیم می گردد.
3. صدور گواهی انحصار وراثت: پس از جمع آوری مدارک لازم و ارائه درخواست به شورای حل اختلاف، گواهی انحصار وراثت صادر می شود که در آن نام وراث و نسبت آن ها با متوفی مشخص شده است.

فرمول های محاسبه با مثال های عددی برای سناریوهای رایج

پس از طی مراحل فوق و تعیین میزان خالص ترکه، سهم مادر بر اساس وضعیت سایر وراث محاسبه می شود:

1. مادر + پدر (بدون فرزند و حاجب خواهر و برادر):
   
   مادر: 1/3
   
   پدر: 2/3
   
   مثال: ترکه 300 میلیون تومان. سهم مادر 100 میلیون و سهم پدر 200 میلیون تومان.

2. مادر + همسر (بدون فرزند و حاجب خواهر و برادر):
   
   سهم همسر: 1/4
   
   سهم مادر: 1/3 از باقیمانده (پس از کسر سهم همسر).
   
   رد: اگر چیزی باقی بماند به مادر رد نمی شود، بلکه به سایر وراث (مثل پدر متوفی اگر باشد) یا خویشاوندان نسبی در طبقات بعدی (در صورت عدم حضور پدر) می رسد.
   
   مثال: ترکه 240 میلیون تومان. سهم همسر 60 میلیون (1/4). باقیمانده 180 میلیون. سهم مادر 1/3 از 180 = 60 میلیون تومان. اگر پدر متوفی زنده باشد، 120 میلیون تومان باقی مانده به پدر می رسد. اگر پدر زنده نباشد و متوفی هیچ وراث دیگری در طبقات بالاتر نداشته باشد، این مبلغ طبق قانون به طبقات بعدی وراث می رسد.

3. مادر + همسر + فرزندان (دختر/پسر):
   
   سهم همسر: 1/8
   
   سهم مادر: 1/6 (به دلیل وجود فرزند)
   
   باقیمانده: بین فرزندان به نسبت پسر دو برابر دختر تقسیم می شود.
   
   مثال: ترکه 480 میلیون تومان. وراث: مادر، همسر، یک پسر، یک دختر.
   
   سهم همسر: 1/8 * 480 = 60 میلیون تومان.
   
   سهم مادر: 1/6 * 480 = 80 میلیون تومان.
   
   باقیمانده: 480 – 60 – 80 = 340 میلیون تومان.
   
   این 340 میلیون بین پسر و دختر (به نسبت 2 به 1) تقسیم می شود. (پسر 226.6 میلیون، دختر 113.3 میلیون تومان)

4. مادر + پدر + همسر + فرزندان:
   
   سهم همسر: 1/8
   
   سهم مادر: 1/6
   
   سهم پدر: 1/6
   
   باقیمانده: بین فرزندان به نسبت پسر دو برابر دختر تقسیم می شود. (نکته: در حضور فرزندان، پدر و مادر هر کدام 1/6 را به فرض می برند و سهم آن ها توسط فرزندان کاسته می شود.)
   
   مثال: ترکه 480 میلیون تومان. وراث: مادر، پدر، همسر، یک پسر، یک دختر.
   
   سهم همسر: 1/8 * 480 = 60 میلیون تومان.
   
   سهم مادر: 1/6 * 480 = 80 میلیون تومان.
   
   سهم پدر: 1/6 * 480 = 80 میلیون تومان.
   
   باقیمانده: 480 – 60 – 80 – 80 = 260 میلیون تومان.
   
   این 260 میلیون بین پسر و دختر (به نسبت 2 به 1) تقسیم می شود. (پسر 173.3 میلیون، دختر 86.6 میلیون تومان)

5. مادر + پدر + خواهر و برادر متوفی (در صورت نبود فرزند و وجود حاجب):
   
   سهم مادر: 1/6 (به دلیل وجود حاجب نقص – خواهر و برادر و پدر متوفی)
   
   سهم پدر: 5/6
   
   مثال: ترکه 300 میلیون تومان. وراث: مادر، پدر، دو برادر و دو خواهر متوفی.
   
   سهم مادر: 1/6 * 300 = 50 میلیون تومان.
   
   سهم پدر: 5/6 * 300 = 250 میلیون تومان. (خواهر و برادران متوفی ارث نمی برند اما سهم مادر را کاهش داده اند).

توضیح مفهوم رد

در برخی موارد، ممکن است پس از تخصیص سهم های معین (فرض) به وراث، مقداری از ترکه باقی بماند. به این باقیمانده