ارگ بهارستان بیرجند (باغ زرشکی): نگین ویران شده تاریخ افشاریه در قلب خراسان جنوبی

ارگ بهارستان بیرجند، معروف به باغ زرشکی، بنایی تاریخی متعلق به دوران افشاریه است که در شهر بیرجند، استان خراسان جنوبی، واقع شده و با شماره ۳۶۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این ارگ که زمانی نمادی از شکوه معماری و فرهنگ ایران بود، امروزه با چالش های جدی تخریب و بی توجهی مواجه است.

ارگ بهارستان بیرجند، از برجسته ترین نمونه های معماری باغ ایرانی در شرق کشور به شمار می رود که هویت تاریخی و فرهنگی منطقه ی خراسان جنوبی را در خود جای داده است. این اثر ارزشمند، گواه دوران پرفراز و نشیب تاریخ این سرزمین، به ویژه سلطنت افشاریه و تحولات پس از آن، می باشد. علی رغم اهمیت بی بدیل خود، متأسفانه بخش های وسیعی از این مجموعه تاریخی تحت تأثیر عوامل طبیعی و انسانی تخریب شده و بخش های باقی مانده نیز در معرض آسیب های جدی قرار دارند. هدف این مقاله، ارائه یک راهنمای جامع و تحلیلی پیرامون تاریخچه، معماری، و وضعیت کنونی ارگ بهارستان است تا ضمن تبیین ارزش های آن، توجه عموم مردم، گردشگران، محققان و مسئولان به لزوم حفظ این میراث ملی جلب گردد.

۱. پیشینه تاریخی ارگ بهارستان: از شکوه افشاریه تا تحولات قاجار

ارگ بهارستان بیرجند، که در میان مردم محلی به «باغ زرشکی» نیز شهرت دارد، از یادگارهای معماری و تاریخی ارزشمند دوران افشاریه است. این بنا نه تنها از نظر قدمت، بلکه از حیث نقش آفرینی در رویدادهای تاریخی منطقه، جایگاهی ویژه دارد. درک پیشینه ی این ارگ، مستلزم بررسی دقیق دوره ی ساخت و تحولات متعاقب آن است که در ادامه به تفصیل تشریح می شود.

۱.۱. تاریخچه ساخت و دوره تاریخی

ارگ بهارستان بیرجند در حدود سال های ۱۲۰۵ تا ۱۲۰۶ هجری قمری، یعنی در اواخر دوران افشاریه، بنیان گذاری شد. این زمان مصادف با اوج گیری قدرت و نفوذ خاندان علم در منطقه قهستان و بیرجند بود. احداث چنین بنایی در آن دوره، نشان دهنده اهمیت استراتژیک و اقتصادی این منطقه در ساختار سیاسی و اجتماعی ایران آن زمان است. تاریخ دقیق ساخت ارگ، گویای جایگاه بیرجند به عنوان یکی از مراکز مهم در مسیرهای تجاری و نظامی شرق کشور در آن مقطع تاریخی است.

۱.۲. نقش آفرینان تاریخی

ارگ بهارستان در طول تاریخ خود، شاهد حضور و اقامت شخصیت های مهمی بوده است. یکی از برجسته ترین رویدادهای مرتبط با این ارگ، پناه گرفتن لطفعلی خان زند، آخرین پادشاه سلسله زندیه، و همراهانش در این مکان است. این واقعه تاریخی، به ارگ بهارستان وجهه ای فراتر از یک بنای صرفاً مسکونی می بخشد و آن را به یکی از نمادهای مقاومت و سرنوشت ساز در تاریخ ایران تبدیل می کند. پس از سقوط زندیه و روی کار آمدن قاجار، این ارگ به مالکیت خاندان علم، از بانفوذترین و برجسته ترین خاندان های منطقه، درآمد. امیر علم خان (فرزند امیر علم خان اول)، از جمله مالکان شناخته شده این ارگ بود که نقش بسزایی در نگهداری و توسعه آن ایفا کرد. این مالکیت ها، پیوند ارگ بهارستان را با تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان جنوبی مستحکم تر می سازد.

۱.۳. جایگاه ارگ در تاریخ منطقه

باغ زرشکی یا ارگ بهارستان، صرفاً یک بنای تاریخی نیست؛ بلکه به مثابه سندی زنده از تاریخ شکوهمند خراسان جنوبی عمل می کند. وجود چنین ارگ باشکوهی در بیرجند، نمادی از رونق اقتصادی، قدرت محلی و پیشرفت های معماری در این بخش از ایران است. این بنا نه تنها به عنوان یک مرکز حکومتی یا اقامتگاه، بلکه به عنوان محلی برای تصمیم گیری های مهم سیاسی و اجتماعی و کانون رویدادهای تأثیرگذار منطقه، نقش آفرینی کرده است. ارگ بهارستان در بستر تاریخ خود، حکایت گر فراز و نشیب های قدرت، تغییرات سیاسی و تحولات اجتماعی بیرجند و قهستان است.

۱.۴. ارگ بهارستان به عنوان باغ ایرانی

یکی از ویژگی های مهم ارگ بهارستان، عظمت و طراحی آن به عنوان یک باغ ایرانی است. در دوره خود، این ارگ به عنوان یکی از بزرگترین و باشکوه ترین باغ های ایرانی در منطقه شناخته می شد. باغ های ایرانی، با الگوی خاص خود شامل آب نماها، درختان، فضاهای سبز و بنای مرکزی، نمادی از بهشت زمینی و تجلی هنر مهندسی ایرانی بوده اند. ارگ بهارستان نیز با توجه به وسعت و طراحی هنرمندانه، این سنت معماری را به بهترین نحو به نمایش می گذاشت. چشم اندازهای سرسبز، مسیرهای آبی و فضای دلنشین، نشان از توجه سازندگان به ترکیب هنر، طبیعت و کاربری های مسکونی و حکومتی دارد.

۲. معماری بی نظیر ارگ بهارستان: جزئیات و ظرایف

معماری ارگ بهارستان، شاهدی بر ذوق هنری و دانش فنی معماران دوران افشاریه و قاجار است. این بنا با ترکیب عناصر دفاعی، مسکونی و تزیینی، نمونه ای ارزشمند از معماری بومی خراسان جنوبی با تأثیراتی از سبک های رایج زمان خود به شمار می رود. بررسی جزئیات معماری این ارگ، عمق پیچیدگی های طراحی و کاربری آن را آشکار می سازد.

۲.۱. ساختمان اصلی هشت ضلعی

قلب تپنده ارگ بهارستان، ساختمان اصلی آن است که با فرمی هشت ضلعی طراحی شده است. این شکل هندسی، نه تنها از نظر زیبایی شناختی جذاب است، بلکه در معماری ایرانی دارای معانی نمادین و کاربردی نیز بوده است. فرم هشت ضلعی، امکان ایجاد فضاهای متنوع و دسترسی های متقارن را فراهم می آورد. این ساختمان، دارای دو طبقه اصلی است که هر یک کاربری های مشخصی داشته اند و ساختار کلی بنا را تشکیل می دهند. استفاده از این فرم در یک ارگ، نشان دهنده اهمیت پایداری و استحکام در کنار زیبایی است.

۲.۲. کاربری طبقات و حجره ها

طبقه اول ارگ بهارستان شامل حجره ها و اتاق هایی مجزا است که عمدتاً برای اقامت سربازان و مأموران دولتی اختصاص یافته بود. این فضاها با رعایت اصول دفاعی و دسترسی سریع به بخش های مختلف ارگ طراحی شده بودند تا در مواقع اضطراری، بتوانند به سرعت واکنش نشان دهند. طبقه دوم، شامل یک دالان مرکزی دایره شکل است که به عنوان محور اصلی ارتباطی عمل می کند. از این دالان، راهروهایی به بخش های مختلف بنا منشعب می شوند که دسترسی به اتاق ها و فضاهای اداری را فراهم می آورد. این تقسیم بندی کاربردی، به سازماندهی فضایی و سلسله مراتب کاربری ها در ارگ کمک شایانی کرده است.

۲.۳. عناصر دفاعی و دیدبانی

ارگ بهارستان با توجه به ماهیت و کاربری خود، شامل عناصر دفاعی مهمی نیز بوده است. در طبقه دوم بنا، محل های مخصوصی برای روشن کردن مشعل ها و همچنین تیرکش هایی تعبیه شده بود که دید کاملی بر تمامی قسمت های ارگ و اطراف آن فراهم می آورد. این عناصر دیدبانی، نقش حیاتی در حفاظت و امنیت ارگ ایفا می کردند. علاوه بر این، بخش هایی از بنا به صورت یک قلعه دفاعی طراحی شده بود که شامل یک برج و حصاری از مصالح خشت و گل بود. وجود این برج بزرگ در جنوب غربی ارگ، مؤید کاربری دفاعی آن است و این احتمال را تقویت می کند که ارگ بهارستان بخشی از سیستم دفاعی شهر یا شهربند بیرجند در آن دوران بوده است.

۲.۴. تزئینات و جزئیات هنری

معماری ارگ بهارستان، تنها به کاربری و ساختار محدود نمی شود؛ بلکه جلوه های هنری بی نظیری را نیز در خود جای داده است. نمای بیرونی بنا با تزئینات آجرکاری با زره های هندسی زینت یافته است که شباهت قابل توجهی به بناهای دوره زندیه در شهر شیراز دارد. این شباهت، نشان دهنده ارتباطات فرهنگی و معماری میان مناطق مختلف ایران در آن دوران است. برج اصلی ارگ نیز با آجرکاری به شیوه رگچین و طرح لوزی به صورت نقش برجسته مزین شده که از ویژگی های بارز معماری دوره زندیه محسوب می شود.

فضای شاه نشین، برجسته ترین بخش تزئینی ارگ بهارستان بود. این اتاق با گچبری های ظریف و آینه کاری های درخشان، اوج هنر تزئینی دوره خود را به نمایش می گذاشت. شاه نشین، علاوه بر زیبایی داخلی، چشم اندازی بی نظیر به کشتزارها، عنابستان های مجاور و باغ بهارستان داشت که آن را به مکانی ایده آل برای استراحت و تفکر تبدیل کرده بود.

کاخ مرکزی، به عنوان آخرین طبقه احداث شده در ارگ، نیز با فرم چندضلعی و نورگیرهای متنوع، نمونه ای از تطور معماری در گذر زمان و افزوده شدن بخش های جدید به بنای اولیه است. این جزئیات هنری و تزئینی، ارگ بهارستان را نه تنها یک بنای مستحکم، بلکه یک اثر هنری ارزشمند می سازد.

۳. ارگ بهارستان و جایگاه آموزشی: داستان مدرسه نسوان

ارگ بهارستان، در کنار کاربری های حکومتی و مسکونی، در مقطعی از تاریخ خود، به یک مرکز مهم آموزشی تبدیل شد. تغییر کاربری بخش هایی از این ارگ به مدرسه، نشان دهنده تحولات فرهنگی و اجتماعی بیرجند در دوران قاجار و آغاز جنبش های مدرن آموزشی در ایران است. «مدرسه نسوان»، به عنوان یکی از پیشگامان آموزش دختران در کشور، داستانی مهم و ارزشمند را در دل این ارگ جای داده است.

۳.۱. تغییر کاربری به مدرسه

پس از احداث «مدرسه شوکتیه» در بیرجند که به آموزش پسران اختصاص داشت، نیاز به توسعه آموزش و پرورش به ویژه برای دختران، احساس شد. در این راستا، بخش هایی از ارگ بهارستان، که شامل حیاط اندرونی و حجره های اطراف آن بود، به مدرسه دختران اختصاص یافت و «مدرسه نسوان» نام گرفت. این تغییر کاربری، نقطه عطفی در تاریخ فرهنگی بیرجند و ایران بود، زیرا امکان آموزش رسمی برای دختران را فراهم آورد. انتخاب ارگ بهارستان برای این منظور، شاید به دلیل وسعت، ساختار مناسب و موقعیت مکانی آن بود.

۳.۲. ویژگی های معماری مدرسه نسوان

بخش مدرسه نسوان، که دیرتر از سایر قسمت های ارگ و در دوران قاجار ساخته شده، دارای ویژگی های معماری خاص خود است. این بخش شامل یک صحن بزرگ به مساحت حدود ۱۲۰۰ متر مربع است که در اطراف آن اتاق ها و حجره های متعدد احداث شده اند. این حجره ها به عنوان کلاس درس، اتاق های اداری و فضاهای کمک آموزشی مورد استفاده قرار می گرفتند. معماری مدرسه نسوان از لحاظ پلان و فضاسازی، کاملاً قابل شناسایی است و برخلاف بخش های قدیمی تر ارگ، فضاهای آن از سلامت بیشتری برخوردار بوده اند، که این موضوع ممکن است به دلیل زمان ساخت متأخرتر و یا کاربری متفاوت آن باشد.

۳.۳. اهمیت فرهنگی مدرسه نسوان

مدرسه نسوان ارگ بهارستان، از اهمیت فرهنگی و تاریخی فوق العاده ای برخوردار است. این مدرسه، به عنوان یکی از نخستین مراکز آموزش دخترانه در ایران شناخته می شود که در آن، علاوه بر علوم سنتی، علوم و فنون جدید نیز آموزش داده می شد. تأسیس چنین مدرسه ای در آن زمان، گامی بزرگ در جهت ترویج سوادآموزی و دانش اندوزی میان زنان بود که نقش مهمی در توسعه اجتماعی و فرهنگی جامعه ایفا کرد. حضور این مدرسه در دل ارگ بهارستان، به این بنا ابعاد جدیدی از هویت تاریخی و فرهنگی می بخشد و آن را به نمادی از پیشرفت و نوآوری در عرصه آموزش و پرورش تبدیل می کند.

۴. وضعیت امروز ارگ بهارستان: تداوم تخریب و بی توجهی نگران کننده

در کمال تأسف، ارگ بهارستان بیرجند، این نگین تاریخی، امروزه با وضعیت اسفناکی دست و پنجه نرم می کند. آنچه زمانی نمادی از شکوه معماری و تاریخی منطقه بود، اکنون به نمادی از بی توجهی و تخریب تبدیل شده است. بررسی وضعیت کنونی این بنا، عمق فاجعه ای را که میراث فرهنگی کشور با آن مواجه است، آشکار می سازد.

۴.۱. علل اصلی تخریب

مهم ترین عامل تخریب ارگ بهارستان، بی توجهی مستمر مسئولان و نهادهای ذی ربط در حوزه میراث فرهنگی است. سال ها قبل از شناسایی و ثبت این بنا در فهرست آثار ملی ایران، بخش های وسیعی از آن توسط نهادهای مختلف دولتی و نیمه دولتی، از مجموعه اصلی جدا و یا تخریب شد. این جداسازی ها و دخل و تصرف های غیرکارشناسی، منجر به از بین رفتن یکپارچگی بنا و آسیب های جبران ناپذیر به ساختار آن شده است. در نتیجه، آنچه امروز از این باغ باشکوه باقی مانده، تنها کوشکی نیمه ویران و فضاهایی مخروبه است.

۴.۲. کاربری های نامناسب کنونی

وضعیت اسفناک ارگ بهارستان به حدی رسیده که بخش های باقی مانده از آن، به جای مرمت و احیا، به کاربری های نامناسبی تبدیل شده اند. بر اساس گزارش ها و مشاهدات، قسمت هایی از این ارگ تاریخی به آغل گوسفندان و حتی انباری برای ضایعات تبدیل شده است. نکته تأسف بارتر این است که این ضایعات، گاهی شامل مصالح ساختمانی و نخاله های اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی نیز می شوند. این واقعیت تلخ، نشان دهنده عدم درک ارزش واقعی این بنا و بی تفاوتی نسبت به حفظ آن است. بخش اصلی حیاط داخلی و اتاق های اطراف نیز یا به طور کامل تخریب شده اند و یا در آستانه نابودی قرار دارند.

۴.۳. وضعیت مرمت و حفاظت

در سال ۱۳۸۵، ارگ بهارستان از سوی بنیاد مستضعفان به اداره کل میراث فرهنگی تحویل داده شد تا اقدامات مرمتی و حفاظتی لازم صورت گیرد. با این حال، به اذعان خود مسئولان، تا کنون هیچ گونه اقدام مرمتی قابل توجهی که متناسب با وسعت تخریب باشد، صورت نگرفته است. اگرچه میراث فرهنگی اشاره به اقدامات حفاظتی و استحکام بخشی جزئی برای جلوگیری از گسترش تخریب ها کرده است، اما این اقدامات در مقایسه با نیاز واقعی بنا و تا تکمیل عملیات مرمتی، فاصله زیادی دارد. به نظر می رسد این اقدامات محدود، تنها برای جلوگیری از فرسایش کامل و نابودی فوری ساختمان بوده و به هیچ وجه به معنای احیای کامل و بازگرداندن شکوه گذشته بنا نیست.

۴.۴. هشدار و نگرانی

وضعیت کنونی ارگ بهارستان بیرجند، هشداری جدی برای وضعیت میراث فرهنگی کشور است. این بنا، مانند بسیاری دیگر از آثار باستانی ایران، به دلیل بی توجهی و کم کاری در معرض ویرانی کامل قرار دارد. نابودی تدریجی این گنجینه های تاریخی، نه تنها از دست رفتن بناهای ارزشمند را به دنبال دارد، بلکه بخشی از هویت ملی و حافظه جمعی یک ملت را نیز محو می کند. حفظ و نگهداری بهتر از سرمایه های تاریخی ملی، یک ضرورت انکارناپذیر است که نیازمند عزم جدی و تخصیص منابع کافی از سوی دولت و مشارکت فعال مردم و نهادهای مدنی است. بی تفاوتی در قبال این آثار، آینده ای بدون ریشه و هویت را برای نسل های بعدی رقم خواهد زد.

۵. راهنمای بازدید از ارگ بهارستان (باغ زرشکی)

با وجود وضعیت تأسف بار کنونی، ارگ بهارستان بیرجند همچنان مقصدی برای علاقه مندان به تاریخ و معماری است که می خواهند از نزدیک با عظمت گذشته و چالش های امروز میراث فرهنگی آشنا شوند. بازدید از این ارگ، تجربه ای تأمل برانگیز برای هر گردشگر و پژوهشگری خواهد بود.

۵.۱. آدرس دقیق و راه های دسترسی

ارگ بهارستان بیرجند در استان خراسان جنوبی، شهر بیرجند، خیابان منتظری، محدوده کوچه پست قدیم واقع شده است. این موقعیت، در مرکز شهر قرار دارد و دسترسی به آن نسبتاً آسان است. گردشگران می توانند با استفاده از وسایل نقلیه عمومی یا شخصی به این مکان دسترسی پیدا کنند.

۵.۲. موقعیت مکانی بر روی نقشه

برای سهولت در مسیریابی و دسترسی دقیق، توصیه می شود از ابزارهای نقشه یاب آنلاین استفاده شود. جستجوی «ارگ بهارستان بیرجند» یا «باغ زرشکی بیرجند» در نقشه های دیجیتال، موقعیت دقیق بنا را نمایش می دهد و امکان برنامه ریزی بهتری را برای بازدیدکنندگان فراهم می آورد.

۵.۳. بهترین زمان بازدید

با توجه به اقلیم خشک و گرم منطقه بیرجند، بهترین زمان برای بازدید از ارگ بهارستان و سایر جاذبه های تاریخی شهر، فصول بهار و پاییز است. در این فصول، آب و هوا معتدل و دلپذیر است و شرایط برای گشت و گذار فراهم تر است. بازدید در ساعات اولیه صبح یا اواخر بعدازظهر نیز می تواند تجربه دلنشین تری را ارائه دهد.

۵.۴. نکات قابل توجه برای بازدیدکنندگان

بازدیدکنندگان باید توجه داشته باشند که ارگ بهارستان در حال حاضر، عمدتاً شامل خرابه ها و بخش های آسیب دیده است. این بنا فاقد امکانات رفاهی مناسب برای گردشگران مانند سرویس بهداشتی، کافه یا راهنمای رسمی در محل می باشد. همچنین، با توجه به وضعیت شکننده بنا، رعایت نکات ایمنی و حفظ محیط زیست تاریخی از اهمیت بالایی برخوردار است. ورود به بخش های ناامن و تخریب شده اکیداً توصیه نمی شود. بازدیدکنندگان باید با آگاهی از این شرایط، قدم به این مکان بگذارند و با دید احترام به یک اثر ملی ویران شده، از آن بازدید کنند.

۵.۵. جاذبه های نزدیک در بیرجند

بازدید از ارگ بهارستان می تواند بخشی از یک برنامه گردشگری جامع تر در بیرجند باشد. در نزدیکی این ارگ و در شهر بیرجند، جاذبه های تاریخی و فرهنگی دیگری نیز وجود دارند که می توانند مکمل سفر شما باشند:

• باغ اکبریه: یکی از زیباترین و باشکوه ترین باغ های ایرانی ثبت جهانی شده، با عمارت اصلی و باغی سرسبز.
• عمارت کلاه فرنگی: بنایی تاریخی با معماری منحصر به فرد متعلق به دوران زندیه.
• بنای تاریخی مدرسه شوکتیه: اولین مدرسه مدرن شرق ایران، که نقش مهمی در تاریخ آموزش و پرورش کشور داشته است.
• قلعه بیرجند: مجموعه ای دفاعی بر فراز تپه ای مشرف به شهر، با چشم اندازی بی نظیر.

ترکیب بازدید از این جاذبه ها، می تواند تجربه ای غنی و عمیق از تاریخ، فرهنگ و معماری بیرجند را برای بازدیدکنندگان به ارمغان آورد.

۶. چرا ارگ بهارستان برای بیرجند مهم است؟ (فراخوان حفظ میراث)

ارگ بهارستان بیرجند، بیش از یک بنای قدیمی، نمادی از هویت و حافظه تاریخی شهر بیرجند و استان خراسان جنوبی است. این ارگ، با قدمت درخشان خود از دوران افشاریه، نه تنها گواه بر سبک معماری و شکوه باغ سازی ایرانی است، بلکه روایتگر داستان های پرفراز و نشیب سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این سرزمین است. از پناهگاه لطفعلی خان زند گرفته تا مهد اولین مدرسه دخترانه مدرن ایران، هر گوشه از این ارگ، فصلی از کتاب تاریخ را زمزمه می کند.

اهمیت ارگ بهارستان تنها به گذشته اش محدود نمی شود؛ بلکه به دلیل نقش بالقوه آن در توسعه گردشگری و تقویت حس تعلق محلی نیز حائز اهمیت است. در شرایطی که این بنا رو به ویرانی است، وظیفه ماست که به عنوان شهروندان، مسئولان و دوستداران میراث فرهنگی، صدای آن باشیم. حفظ ارگ بهارستان، تنها مرمت چند دیوار فروریخته نیست؛ بلکه احیای یک بخش جدایی ناپذیر از ریشه های فرهنگی ماست. این فراخوان، برای افزایش آگاهی عمومی و مسئولیت پذیری نهادها در قبال حفظ و مرمت این گنجینه ملی است تا این اثر ارزشمند، از گزند فراموشی و نابودی در امان بماند و داستان های خود را برای نسل های آینده نیز روایت کند.

جمع بندی و نتیجه گیری

ارگ بهارستان بیرجند (باغ زرشکی)، اثری بی بدیل از دوران افشاریه و قاجار، جایگاهی محوری در تاریخ و هویت شهر بیرجند و میراث فرهنگی ایران دارد. این ارگ با معماری هشت ضلعی، تزئینات آجرکاری بی نظیر، کاربری های چندگانه از اقامتگاه حکومتی تا مدرسه پیشگام نسوان، نمادی از تمدن و هنر ایرانی است. شکوه گذشته این بنا، در تضاد عمیقی با وضعیت تأسف بار کنونی آن قرار دارد؛ وضعیتی که ناشی از بی توجهی ها و تخریب های مستمر است و زنگ خطری جدی برای سایر آثار تاریخی کشور محسوب می شود.

با وجود چالش های فراوان، ارگ بهارستان همچنان پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به یک جاذبه گردشگری مهم و مرکزی برای مطالعات تاریخی و معماری دارد. احیا و مرمت شایسته این بنا نه تنها به حفظ یک گنجینه ملی کمک می کند، بلکه می تواند به رونق اقتصادی و فرهنگی منطقه نیز منجر شود. امید است با افزایش آگاهی عمومی و مسئولیت پذیری نهادهای ذی ربط، این ارگ تاریخی از فراموشی نجات یافته، شکوه گذشته اش را بازیابد و به عنوان یک جاذبه فعال و پویا، داستان های ماندگار خود را برای آیندگان روایت کند.