سالانه ۸ برابر گنجایش سد کرج از آب های زیرزمینی برداشت می شود/ کم آبی، ناشی از تغییر اقلیم یا سوءمدیریت؟/ ۳ تالاب و یک دریاچه که رو به نابودی هستند

الهه جعفرزاده: یکی از اتفاقات مثبتی که در راستای حفاظت از محیط زیست در یک سال گذشته شاهد آن بودیم افزایش حساسیت عمومی نسبت به حفظ منابع آبی کشور است. به طور نمونه می توان به پیگیری های شدید مردمی که طی سال ۱۴۰۳ در خصوص تالاب جازموریان صورت گرفت اشاره کرد؛ که البته با اعتراض هایی هم علیه سدسازی روی رودخانه هریرود همراه بود.

عباس محمدی فعال محیط زیست و مدیر گروه دیده بان کوهستانِ انجمن کوه نوردان ایران در این باره به آیت البرز می گوید: «خوشبختانه امروز مردم بیشتر از مسئولان دغدغه حفظ منابع طبیعی را دارند و می دانند که سدسازی های پی در پی تالاب های ما را به نقطه مرگ نهایی می رساند. مطالبه جدی مردم در این زمینه توقف برنامه های سدسازی یا منطقی کردن آن است؛ خصوصا در جنوب کرمان -حوزه جیرفت و جازموریان- که یکی از بزرگترین تالاب های ایران را داراست و سدسازی بین شمال و جنوب این استان اختلاف بزرگی ایجاد کرده است. اگر با تداوم برنامه های سدسازی مثل سد صفارود آخرین باریکه های آبی تالاب جازموریان قطع شود دیگر مطلقاً شانسی برای احیای این منطقه نخواهد بود.»

نقشه راه دیپلماسی آب؛ نکته مثبت برنامه هفتم توسعه

در بررسی موضوعات و تحولات مربوط به منابع آبی کشور در سال ۱۴۰۳ پرداختن به یک نکته مثبت در برنامه هفتم توسعه خالی از لطف نیست و آن تدوین نقشه راه دیپلماسی آب است. هدف از طراحی این نقشه رفع مشکلات ناترازی های آب و ارائه راه حل های پایدار است؛ که با استفاده از سیاست زیست محیطی استراتژی مدیریت آب و راه حل های مهندسی قابل انجام است.

محمدی در این باره توضیح می دهد: «در برنامه هفتم توسعه اشاره شده که باید برای بهبود تالاب هایی که آب های خارجی واردشان می شود فکری کنیم. مطابق این برنامه قانون دولت را مکلف می کند که نقشه راه دیپلماسی آب داشته باشد؛ مسئله ای که در دُوَل قبل مغفول مانده بود. نبودِ چنین برنامه ی نظارتی سبب شده که کشورهای همسایه مانند ترکیه روی رودخانه های دجله فرات و اخیراً رود ارس سدسازی گسترده انجام دهند. این موضوع اثر سهمگینی روی منابع آب ما در رودخانه های ارس و اروندرود دارد و با خشک شدن تالاب ها گریبان ما را خواهد گرفت. در خصوص رودخانه های هامون هیرمند و هریرود هم با این مشکل مواجه بودیم و اگر در گذشته دیپلماسی فعالی داشتیم قطعاً این مشکلات کمتر می شد.»

او اضافه می کند: «تشکل های حوزه آب و محیط زیست طی نامه نگاری هایی با وزارت نیرو و سازمان محیط زیست خواستار شده اند که در این نقشه راه دیپلماسی سازمان های مردم نهاد هم نقش فعالی داشته باشند و مثل گذشته در گفت وگوهای دیپلماتیک صرفاً دستگاه های دولتی دخیل نباشند.»

به باور محمدی حضور فعالان محیط زیست در این مسیر بسیار مفیدتر است؛ کمااینکه این گروه ها توانسته اند تعدادی از تالاب ها را هم احیا کنند از جمله تالاب چُغاخور در شهرستان بروجن. تالاب انزلی و تالاب عینک در رشت هم گرفتار یک آفت خارجی به نام سنبل آبی بودند که به مدد فعالان محیط زیستی پاکسازی شده اند.

«تغییرات اقلیمی»؛ سرپوشی بر مدیریت غلط

محمدی با اشاره به اینکه سوءمدیریت مقصر اصلی در نابودی منابع آبی است می گوید: «تغییر اقلیم نقش خیلی کمی در تخریب تالاب های ما دارد اما مسئولان هروقت که می خواهند پاسخی در خصوص نابه سامانی وضعیت تالاب ها بدهند به دستاویز تغییرات اقلیمی چنگ می زنند و می گویند بارندگی ها کم شده هوا گرم شده تبخیر افزایش پیدا کرده است و … . این حرف ها نمی تواند قابل قبول باشد چون ما در چندین نقطه گوناگون با اقلیم های کاملا متفاوت دریاچه ها و تالاب هایمان را از دست داده ایم. این ناشی از سوءمدیریت است نه تغییر اقلیم.»

چند مورد از این مناطق عبارتند از:

شمال غرب؛ دریاچه ارومیه

به گفته محمدی دریاچه ارومیه که در سال ۱۳۷۴ بیشترین حجم آب به میزان ۳۲ میلیارد مترمکعب را در خود داشت امروز فقط یک میلیارد و ۶۳۰ میلیون مترمکعب آب دارد و طبق آخرین پایش در اسفند ماه ۱۴۰۳ سطح آب آن به ۱۲۷۰ سانتی متر رسیده است. مسئولان و مدیران هم طبق معمول مدعی هستند که کمبود بارندگی و بروز خشکسالی علت این امر بوده است.

او با تأکید بر اینکه سوءمدیریت ها علت اصلی خشکی دریاچه ارومیه است ادامه می دهد: «بدیهی است در پی بارندگی ها دریاچه هم قدری احیا می شود و وقتی میزان بارش از میانگین کمتر باشد خشک می شود. پس صرف بودجه های کلان در تمام این سال ها با هدف احیای دریاچه ارومیه چه عایدی داشته است؟ اقدامات دولت هیچ ماحصلی نداشته جز اتلاف منابع مالی کشور.»

جنوب شرق؛ تالاب هامون

محمدی با اشاره به تالاب هامون در جنوب شرق ایران که سرچشمه آن رودخانه هیرمند در افغانستان است می گوید: «هامون روزگاری ۱۰ میلیارد متر مکعب آب در دل خود داشت تا حدود ۱۵ سال پیش هم زنده بود اما حالا خشک شده است. مدیریت دیپلماتیک ما کجا بوده که افغانستان بیاید سد بسازد و مسیر رودخانه را منحرف کند بعد خودمان با ساختن دیواره و سد در کنار مرز باعث شویم که حتی سیلاب ها هم وارد کشور نشود؟ این همان سوءمدیریت در منابع آب و حکمرانی غلط در مسائل کلان کشور است.»

غرب؛ تالاب خان میرزا

تالاب کوچک خان میرزا در شهرستان لردگان – چهارمحال و بختیاری نیز بر اثر توسعه بی رویه و توسعه کشاورزی خشک شده و گاه گاهی در پاییز دچار خودسوزی می شود و آتش می گیرد.

محمدی در این باره توضیح می دهد: «این اتفاق به دلیل پایین رفتن شدید سطح تالاب و وجود منابع کربن در زیر آن است که در اثر فعل و انفعالات شیمیایی شعله ور می شود.»

او اضافه می کند: «تا همین یک سال گذشته هم استانداری و مقامات اجرایی منطقه تصمیم داشتند در محدود تالاب شهرک سازی کنند بدون در نظر گرفتن اینکه ممکن است در اثر یک بارندگی ناگهانی در این محیط تالابی آب بالا بیاید.»

شمال؛ تالاب انزلی

طی چند دهه گذشته ورود فاضلاب زباله و پسماندهای کشاورزی به تالاب انزلی و ساخت وساز پیرامون آن ترکیبات آلی دریاچه را به قدری افزایش داده که با رویش گیاهان مختلف و ایجاد رسوب عمق ۱۰ متری این تالاب امروزه به نیم متر رسیده است.

محمدی در این راستا تأکید می کند: «تغییرات اقلیمی در خشکی و کم آبی این تالاب هیچ نقشی نداشته و صرفاً مداخلات انسانی یکی از پُرآب ترین و پُربارش ترین مناطق کشور را به مرز نابودی رسانده است.»

به گفته او «ما تقریباً ۹۰ درصد گستره تالابی کشور را از دست داده ایم میانگین برداشتمان از آب های زیرزمینی به سالانه یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون متر مکعب -هشت برابر گنجایش سد کرج- رسیده است. هر سال هم به این میزان اضافه می شود که نتیجه اش فرونشست زمین و نابودی محیط زیست.»

سالانه ۱۰ سانتی متر فرونشست زمین

طبق مقاله منتشرشده در مجله Science Advances بیش از ۳ درصد از مساحت ایران یعنی حدود ۵۶ هزار کیلومتر مربع از خاک کشور در حال فرونشست است و «استخراج آب های زیرزمینی به منظور آبیاری» علت اصلی آن است. مطابق این تحقیق یک پنجم جمعیت کشور در معرض خطر مستقیم فرونشست هستند.

بیشتر بخوانید:

۳.۵ درصد از مساحت ایران در حال فرونشست/ سالانه بیش از ۳۵ سانتی متر فرونشست در این استان/ چرا گرفتار این بحران شدیم؟

مدیر انجمن دیده بان کوهستان در این باره می گوید: «سالانه در ۳ هزار کیلومتر مربع از این پهنه بالای ۱۰ سانتی متر فرونشست داریم و متأسفانه این رقم در برخی مناطق مانند کرمان به ۳۵ سانتی متر هم می رسد.

بحران آب و فرونشست کاملاً جدی است و بیش از ۹۰ درصد آن ماحصل سوءمدیریت است. شاید ۱۰ درصد ناشی از تغییرات اقلیمی باشد؛ که می توانستیم با آن مقابله کنیم و با کاهش مصرف آب کاری کنیم اقتصادمان کمتر متکی به کشاورزی باشد نه اینکه صادرات محصولات آب بر مانند پرتقال وسیب را جزو افتخاراتمان بدانیم. دقیق تر نگاه کنیم عوارض تغییر اقلیم هم زاییده سوءمدیریت در سطح کلان است.»

بی توجهی به حقابه‎ های محیط زیست؛ فاجعه مدیریتی

عباس محمدی ضمن اشاره به کم توجهی مسئولان در تأمین حقابه های محیط زیست به بیان اهمیت این مسئله در حفظ سلامت آب ها می پردازد: «نادیده گرفتن حق آبه های محیط زیستی هم از دیگر فجایع مدیریتی است. وزارت نیرو مقامات استانی و بخشداری ها حقابه محیط زیست را اصلاً قبول ندارند. یعنی اول آب شرب را از منابع آبی تأمین می کنند بعد کشاورزی بعد صنعت و اگر چیزی ماند که معمولاً نمی ماند به محیط زیست اختصاص می دهند.»

او اضافه می کند: «اساساً از دید مسئولان آبی که سمت تالاب یا دریا می رود هدر داده می شود؛ در حالی که این روند برای بقای جانداران آبی و حفظ منابع آب لازم و ضروری است. مثلاً آب اروندرود که به خلیج فارس می ریزد شوری آب دریا را تعدیل و شرایط را برای تخم ریزی ماهیان فراهم می کند؛ پس این هدررفت نیست و بخشی از چرخه طبیعی است.»

هم چنین بخوانید:

هشدار خشکسالی در پایتخت/ حفر بیش از ۳۲ هزار چاه غیرمجاز در استان تهران/ تهران طی دهه آینده به یک «منطقه نیمه خشک» تبدیل می شود

مهاجرت بزرگ در راه؛ خشکی کامل آبخوان های کشور تا ۱۵ سال آینده/ این سه استان در بدترین وضعیت فرونشست

رهاسازی شیرابه زباله در رودخانه ای در شمال ایران خبرساز شد/ سرطان و آلزایمر پیامد آلودگی آب ها/ مجازات آلوده کنندگان منابع آبی چیست؟

۴۷۲۳۲