تغییرات اقلیمی و امنیت در خاورمیانه
تغییرات اقلیمی در حال حاضر یک موضوع جهانی است که بقای انسان و توسعه اجتماعی پایدار را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در بین ده عامل تهدیدآمیزی که بشر را در قرن بیست و یکم تهدید می‌کنند، اکنون پدیدة تغییر اقلیم در رتبة نخست قرار دارد. این تغییرات از پیچیده‌ترین چالشهایی است که بشر در حال حاضر و در آینده با آن مواجه بوده و خواهد بود.
تغییر آب‌وهوا نه‌تنها یک معضل جهانی، بلکه همچنین تهدیدی برای امنیت داخلی همه کشورها به‌ویژه کشورهای درحال‌توسعه و مناطقی که آسیب‌پذیرتر بوده و برنامه‌های سازگاری و تطبیق و مقابله با شرایط یاد شده در آن‌ها ضعیف می‌باشد، به حساب می‌آید. این نوع تغییرات به‌عنوان یک تهدید چند منظوره برای بی‌ثباتی در برخی از ناآرام‌ترین مناطق جهان (از جمله منطقه خاورمیانه) عمل می‌کند؛ که می تواند بر بی‌ثباتی منطقه‌ای جهانی، گرسنگی، فقر و جنگ دامن بزند؛ و کمبود آب و غذا، بیماری‌های مًسری، تنش‌ها در خصوص منابع و تعداد آوارگان بلایای طبیعی را تشدید می‌کنند – که تمامی این‌ها باری اضافی بر اقتصادها، جوامع و نهادهای سراسر دنیا تحمیل می‌کند. تغییرات آب و هوایی به طور جدی استانداردهای زندگی را در بسیاری از کشورهای آسیایی، آفریقایی و بالأخص خاورمیانه را تشدید می‌کند و باعث بی‌ثباتی و درگیری سیاسی گسترده می‌شود؛ بنابراین موضوع مربوط به بحران‌ها و درگیری‌های تک علتی نیست، بلکه یکی از عوامل بی‌ثبات کننده و تقویت‌کننده متقابل است.
درک روزافزونی در سطح بین‌المللی وجود دارد که تغییرات آب و هوایی در حال تبدیل‌شدن به یک موضوع امنیتی در بسیاری از نقاط جهان است. جدی ترین شکل تغییر محیطی و حادترین مشکل امنیتی که کشورها با آن مواجه هستند، تغییرات زیست‌محیطی عصر حاضر می باشد. این‌گونه تغییرات اثرات منفی غیرمستقیم بسیاری دارد که مشروعیت دولت‌ها، معیشت اقتصادی فردی و جمعی را تضعیف می کند و از طریق کاهش دسترسی به آب شیرین و غذا و قرار دادن افراد در معرض ناقلان بیماری جدید، بر سلامت انسانها تأثیر می گذارد. تضعیف ثروت و توان نظامی حکومت ها، شکاف بین دولت- ملت و نابرابری بین مردم را تشدید می‌کند.
در زیر به برخی از مهم‌ترین پیامدهای امنیتی آن در خاورمیانه اشاره شده است از جمله:
- تغییر اقلیم (بی‌ثباتی و ناآرامی) در خاورمیانه:
در منطقه خاورمیانه تغییر اقلیم چالشی بزرگ محسوب می‌شود، مخصوصاً اگر به افزایش خشک‌سالی‌های پی‌درپی و مداوم و همچنین به رشد تقاضا برای آب و کمبود آن توجه شود، این چالش ابعاد وسیعی به خود می‌گیرد. تغییرات آب و هوایی سبب افزایش قیمت مواد غذایی، بیماری‌ها و به‌تبع آن افزایش در هزینه‌های بهداشتی می‌شود. علاوه بر رشد جمعیتی روزافزون آن باید با مسئله آب، که حساس‌ترین منبع اقتصادی تلقی می‌شود، مقابله کند.
به عنوان‌مثال در جنوب آسیا، تغییرات آب‌وهوا با تأثیر مستقیم بر تولید محصولات کشاورزی، بارندگی و جاری شدن سیل، از بین رفتن محصولات کشاورزی را افزایش می‌دهد و با عواقب جدی در منطقه‌ای که با رشد بالای جمعیت همراه خواهد بود، چالش امنیت غذایی حادث می‌شود.
مهم‌ترین آثار و تبعات بعد از مرحله تغییر اقلیم به وقوع خواهد پیوست؛ که این پدیده آوارگی، بی‌خانمانی، مهاجرتهای کلان، بی تابعیتی، بیکاری، فقر، حاشیه‌نشینی و ناامنی فراگیر را به دنبال خواهد داشت. تغییر اقلیم به دنبال خود زندگی صدها میلیون انسان را دستخوش تغییر قرار داده است؛ اما بیشتر آن‌ها حتی آگاهی ندارند که قربانی تغییرات اقلیم هستند. از ۲۶۲ میلیون نفر انسانی که تخمین زده شده است در بین سال‌های ۲۰۰۴- ۲۰۰۰ تحت تأثیر تغییرات آب و هوایی قرارگرفته‌اند بالغ‌بر ۹۸ درصد آن‌ها در کشورهای در حال‌توسعه بوده‌اند.
- شیوع بیماری‌های عفونی واگیردار
پیامدهای بهداشتی سلامتی تغییرات آب و هوایی نیز می‌توانند تهدیدی علیه صلح و امنیت بشری باشند. چنانچه قبلاً هم مشاهده شده، بیماری‌هایی هستند که محدوده‌ها و مرزهای ملی را در دنیای جهانی شده امروز به رسمیت نمی‌شناسد و همه‌جا را درگیر خواهد ساخت. تغییرات آب و هوایی با جابجایی مردم و مهاجرت سایر گونه‌ها به مناطق حاشیه شهری مرتبط است و در نتیجه فرصت‌های انتقال بیماری مشترک بین انسان و دام را افزایش می‌دهد. تا جاییکه هیئت بین دولتی تغییرات آب و هوایی (IPCC) به این نتیجه دست یافتند تغییرات آب و هوایی در قرن بیست و یکم جابجایی افراد را افزایش دهد.
مناطق و فضاهای پیرامون شهری (چه ساحلی یا غیر ساحلی) که با منابع کم و خدمات ناکافی مشخص می‌شود، معمولاً در برابر تأثیرات اقلیمی فزاینده از جمله رویدادهای شدید آب و هوایی، افزایش سطح دریا، سیل، فرسایش، خشک‌سالی، شور شدن و امواج گرمایی آسیب‌پذیرتر هستند که باعث ایجاد شرایط اجتماعی – اکولوژیکی که در معرض شیوع (بیماری‌های عفونی در حال ظهور) خواهد شد. تغییرات زیست‌محیطی یکی از عوامل مهمی است که با جابجایی مردم و سایر گونه‌ها به فضای پیرامون شهری، این رشد را تشویق می‌کند. چراکه فضاهای پیرامون شهری معمولاً با حکمروایی ضعیف و مشارکت ناچیزی اداره می‌شود، برنامه‌ریزی محدود و امکانات رفاهی ناکافی مانند بهداشت و مدیریت پسماند و شامل فعالیت‌های اقتصادی کشاورزی و صنعتی، عدم مشارکت، فقدان نظارت و … را دارا هستند؛ که منطقه خاورمیانه کاملاً مستعد و شرایط پذیرش این نوع بلایا را دارد.
به طور کلی تغییرات آب و هوایی به طرق زیر بر وضعیت بهداشتی سلامتی میلیون‌ها نفر، به‌ویژه آن‌ها که قابلیت انطباق‌پذیری کمتری دارند، تأثیرگذار خواهند بود: از جمله:
- شوک‌ها و استرس‌های مرتبط با آب‌وهوا در سال ۲۰۲۰ شامل انبوهی از ملخ‌ها در شاخ آفریقا بود که باعث قحطی گسترده شد.
- این فشارهای آب و هوایی ده‌ها میلیون نفر را آواره کرده و تخمین زده می‌شود که ۵۰ درصد از تمام گونه‌های دیگر- فراتر از مرزها، بیشتر به عرض‌های جغرافیایی کم‌خطر، به مناطق حفاظت شده و مناطق اطراف شهری تأثیر داشته باشد.
- تجربه اخیر کووید ۱۹ همچنین نشان داده است که یکی از واکنش‌های سازگارانه به بحران در شهر فشرده مهاجرت به بیرون باشد که می‌تواند منجر به تبدیل روستاها به فضای شهری یا جمعیت حومه شهری را افزایش دهد.
- افزایش سوءتغذیه و بیماری‌های متعاقب آن به‌ویژه در کودکان
- مرگ‌ومیرهای فراوان، بیماری و معلولیت به خاطر امواج سونامی، طوفان، سیلاب، آتش‌سوزی و خشک‌سالی‌ها
- گسترش بیماری‌های اسهالی و گوارشی
- افزایش بیماری‌های قلبی تنفسی به دلیل غلظت بالای اوزون سطح زمین
- پخش شدن ناقل‌ها و ویروس بیماری‌های عفونی از راه هوا و ریز گردها
- بیوتروریسم
- تأثیرات تغییر اقلیم بر زیرساخت‌های حیاتی شهری در خاورمیانه
قرن ۲۱ ام. می‌تواند منجر به هرج‌ومرج و خسارات اجتماعی- اقتصادی گسترده ناشی از بلایای مربوط به تغییرات آب و هوایی در مناطق شهری خاورمیانه شود که به‌سرعت در حال گسترش هستند:
- افزایش دمای هوا به دلیل تغییرات آب و هوایی، برخی از شهرها را غیرقابل زندگی می‌کند.
- تأثیرات تغییر اقلیم بر رفاه و سلامت ساکنان کاملاً مشهود است آن‌ها را مجبور به مهاجرت به خارج از شهرهای خود می‌کند. این تأثیرات منجر به رکود اقتصادی، بیکاری و اختلال در زیرساخت‌های شهری استان‌های جنوبی ایران شده است.
- تغییر اقلیم و تنش‌های آبی در خاورمیانه
امروزه دستیابی به امنیت آب یکی از چالش‌های اصلی بسیاری از کشورهای در حال‌توسعه از جمله منطقه خاورمیانه است. چرا که آینده چالش‌برانگیز برای یک منطقه ناآرام، چهارده کشور از ۳۳ کشوری که احتمالاً و طبق شواهد در سال ۲۰۴۰ با بیشترین استرس آب مواجه هستند، در خاورمیانه هستند، از جمله ۹ کشوری که به‌شدت تحت‌فشار قرار گرفته‌اند: بحرین، کویت، فلسطین، قطر، امارات متحده عربی، اسرائیل، عربستان سعودی، عمان و لبنان.
خاورمیانه منطقه‌ای با شرایط آب و هوایی شدید است که در آن سرزمین‌های خشک و نیمه‌خشک غالب است. کشورهای زیادی در منطقه هستند که منابع آبی کمتر از ۱۰۰۰ متر مکعب سرانه در سال دارند و در حال حاضر با شدیدترین بحران آب مواجه هستند. این منطقه که احتمالاً در حال حاضر کمترین امنیت آب در جهان را دارد، به‌شدت از آب‌های زیرزمینی و آب شیرین شده دریا استفاده می‌کند و برای آینده قابل پیش‌بینی با چالش‌های استثنایی مرتبط با آب مواجه است. با خشونت منطقه‌ای و آشفتگی سیاسی که توجه جهانی را به خود جلب کرده است، همان‌طور که خشک‌سالی‌ها و کمبود آب در سوریه به ناآرامی‌هایی که جنگ داخلی این کشور را در سال ۲۰۱۱ دامن زد، کمک کرد. کاهش منابع آب و سوء مدیریت مزمن، ۵/۱ میلیون نفر، عمدتاً کشاورزان و دامداران را مجبور کرد که معیشت خود را از دست بدهند و زمین خود را ترک کنند، به مناطق شهری نقل‌مکان کنند؛ و بی‌ثباتی عمومی سوریه را بزرگ‌تر کند.
ایران با بحران آب شدیدی مواجه است. خشک‌سالی، افزایش تقاضای آب، تخریب و سوء مدیریت منابع آب، جامعه را تحت‌فشار قرار داده و موجب نارضایتی گسترده از عوامل مدیریتی و منجر به ناآرامی و اعتراضات مدنی می‌شود. عدم اطمینان در مورد تأمین آب در آینده به دلیل تغییرات اقلیمی و تنش بر سر آب بین ایران و کشورهای همسایه، این وضعیت را تشدید کرده است. این وضعیت می‌تواند نارضایتی‌ها و ناآرامی‌های ناشی از کمبود و بحران آب، روابط دولت و شهروندان کشورهای ساکن در منطقه خاورمیانه را متشنج کند.
- پیامدهای امنیتی – انتظامی بحران آب:
از جمله ابعاد پایه‌ای که بر امنیت و ناامنی در مناطق مرزی کشور تأثیرگذار می‌باشد، بحران کم‌آبی است؛ که علت اصلی آن نیاز این مناطق به آب‌های ورودی از کشورهای همسایه می‌باشد. فقر، مهاجرت، کاهش تولید محصولات کشاورزی، قاچاق، اعتراض و درگیری، شورش و ناآرامی از جمله پیامدهایی است که این مناطق را با مشکل مواجه ساخته و ناجا به‌عنوان برقرارکننده نظم و امنیت باید تدابیر ویژه‌ای برای این چالش‌ها بی اندیشند تا بتوانند به موقع آن را کنترل نمایند.
پیامدهای امنیتی – انتظامی حاصل از بحران کم‌آبی در ایران را می‌توان در ابعاد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، نظامی، زیست‌محیطی و… مورد بررسی قرار داد. باید توجه نمود که فرایند شکل‌گیری بحران کم‌آبی مجموعه‌ای از چالش‌ها را ایجاد می‌کند که در ارتباط مستقیم و مرتبط با هم هستند و لذا بررسی و تحلیل آن‌ها در یک رویکرد سیستمی و همه نگر بهتر می‌تواند ما را در شناخت بحران یاری دهد.
- بحران آب و بحران سیاسی
آب جایگزین ندارد و تنها ماده‌ای است که وجود آن برای تولید مواد غذایی، توسعه اقتصادی و بقای موجودات ضروری است. ازاین‌رو، دسترسی به آب شیرین با امنیت و حیات جوامع انسانی رابطه‌ای تنگاتنگ دارد. پیش‌بینی می‌شود که تنش‌های منطقه‌ای آینده بر سر ذخایر آب شیرین به دلیل روند روبه رشد جمعیت و تلاش دولت‌ها برای صنعتی شدن و رسیدن به حد دلخواه توسعه، افزایش یابد. اختلال در نوسانات بارندگی موجب وقوع خشک‌سالی و یا سیلاب‌ها گشته که دسترسی به آب شیرین را با مشکلاتی مواجه می‌سازد. درواقع عدم دسترسی به آب کافی یکی از بحران‌های مهمی است که با ابعاد مضاعف خویش، بسیاری از کشورهای جهان را متحمل خسارت می‌سازد و می‌تواند زمینه بسیاری از درگیری‌های منطقه‌ای را به وجود آورد. نگرانی از کاهش عرضه آب و نارضایتی از سوء مدیریت منابع در ایران روابط دولت و شهروندان را متشنج کرده و به تنش‌های موجود دامن می‌زند.
- مهاجرت و مهاجران اقلیمی
یکی از اثرات مهم امنیتی تغییر اقلیم (تغییرات آب و هوایی)، موضوع مهاجرت اجباری است. درواقع بلایای طبیعی ناشی از تغییر اقلیم همچون سیل، طغیان رودخانه‌ها، گرم شدن مداوم زمین، خشک‌سالی، طوفان‌های سهمگین، سونامی و … سبب بی‌خانمان شدن انسان‌های زیادی می‌شوند که برخی از آن‌ها مجبورند برای حفظ جان خود به کشورهای دیگر پناه برده و مهاجرت کنند که این امر خود تبدیل به معضلی پیچیده خواهد شد.
از پیامدهای واضح تغییر اقلیم، جابجایی و مهاجرت انسان‌هاست. درحالی‌که پناهندگان جنگ ممکن است روزی بتوانند به موطن خود بازگردند، پناهندگان محیط زیستی ممکن است با آوارگی دائمی مواجه شوند.
فشارهای ناشی از تغییر اقلیم احتمالاً سبب افزایش هزینه دسترسی به زیرساخت‌های عمومی همانند منابع آب، خدماتی همچون آموزش‌وپرورش و کاهش درآمدهای دولت بیانجامد. ازاین‌رو تغییر اقلیم ممکن است سبب کاهش توانایی دولت در ایجاد فرصت‌ها و ظرفیت‌ها برای افراد می‌شود. مهاجرت واکنش کسی است که معیشتشان متأثر از تغییر اقلیم نابود شده است متأثر از این فشارها ناگزیر از تصمیم به مهاجرت هستند. درعین‌حال، ممکن است زمینه‌ساز تشدید جنبش‌های اعتراضی در جوامع میزبان شود. مهاجرت‌هایی که به‌طور مستقیم و صرفاً به دلیل آسیب‌های ناشی از تغییرات آب و هوایی رخ می‌دهند، طبعاً می‌توانند به تنش‌های اجتماعی و خشونت‌های مقطعی در مناطق مهاجرپذیر منجر گردند.
سازمان بین‌المللی مهاجرت تخمین می‌زند تا سال ۲۰۵۰ میلادی حدود ۲۰۰ میلیون نفر ممکن است به مهاجران محیط زیستی تبدیل شوند. دبیر کارگروه مهاجرتهای اجباری رصدخانه مهاجرت ایران معتقد است با توجه به شکنندگی محیط‌زیست ایران و آسیب‌پذیری آن در برابر بحران‌های اقلیمی، مهاجرت نه‌تنها به شهرهای پرازدحام ایران، بلکه در سال‌های آتی به سایر کشورها نیز افزایش می‌یابد.
- اعتراضات مدنی و تهدیدات امنیتی ناشی از تغییر اقلیم
تغییر اقلیم یکی از مهم‌ترین چالش‌های سیاست خارجی قرن بیست و یکم است. بحران آب‌وهوا یکی از چالش‌های اصلی قرن بیست و یکم است. منجر به ناآرامی اجتماعی می‌شود و معیشت، ثبات و رفاه را تهدید می‌کند. علاوه بر تأثیر مستقیم بر امنیت انسانی، تأثیرات آب‌وهوا اغلب محرک درگیری مسلحانه، به‌ویژه در ایالات و مناطق شکننده است.
خشک‌سالی بزرگ، خشک شدن چاه‌های کشاورزی، تخلیه گسترده روستاها و کمبود آب سراسری، نابرابری در توزیع بهینه منابع، تعطیلی مشاغل مرتبط با کشاورزی، از بین رفتن دام‌ها و محصولات تظاهرات خشونت‌آمیز، مسائل مربوط به آب به‌طور فزاینده‌ای به نارضایتی و تنش عمومی در ایران تبدیل‌شده است.
خاموشی برق ناشی از نا ترازی انرژی در پی آن خاموشی صنعت، تعطیلی ادارات، از بین رفتن مشاغل و بیکاری نیروی انسانی، آسیب‌های اجتماعی، فقر، حاشیه‌نشینی، مهاجرت‌ها، از بین رفتن اعتماد اجتماعی به نهاد حاکمیت، شکاف دولت – ملت و تهدیدات امنیتی را به دنبال خواهد داشت.
بنابراین امنیت آبی برای دستیابی به توسعه اساسی است؛ چراکه امنیت آب‌پایه و اساس رفاه مشترک است. آب پاک و سالم برای آشامیدن و تولید غذا به‌عنوان اصل اساسی و رکن مهمی پایداری، جهت یک زندگی سالم و پربار لازم است. آب‌وهوای جهان که به‌سرعت در حال تغییر است می‌تواند مداخلات امنیت آب را تشدید کند.
جنگ در کنار فشارهای فزاینده روی سیستم‌های آبی ناشی از رشد جمعیت و تغییرات آب و هوایی پتانسیل خشونت و بی‌ثباتی را افزایش می‌دهد. ارزیابی جدید جهانی امنیت آبی به‌وسیله کارشناسان آب سازمان ملل نشان می‌دهد که اکثریت جمعیت جهان در حال حاضر در کشورهای ناامنی ازنظر آبی زندگی می‌کنند که این‌یک نگرانی بسیار بزرگ است. ۷۸ درصد از جمعیت جهان (۱/۶) میلیارد نفر در حال حاضر در کشورهایی زندگی می‌کنند که ازنظر وضعیت آبی ناامن محسوب می‌شوند.
در نهایت، پیامدهای امنیتی تغییراتی اقلیمی در منطقه خاورمیانه: کمبود منابع آبی، فرسایش خاک، بیابان‌زایی، جنگل‌زدایی و ریزگردهاکه هرکدام نیز می‌تواند عامل اصلی در ایجاد تنش‌های اجتماعی، فقر، مهاجرت، حاشیه‌نشینی، آسیب‌های اجتماعی، نارضایتی عمومی و کاهش کیفیت زندگی، تضعیف سلامت و اقتصاد مردم بوده و مخاصمات با همسایگان را تشدید کند. ازاین‌رو، تلقی از تغییرات آب و هوایی به‌عنوان یک تهدید امنیتی، واقعی جلوه می‌کند؛ زیرا آسیب‌پذیری در مقابل تغییرات محیطی رشد اقتصاد ملی را کُند، همبستگی اجتماعی را کم‌رنگ و سلامت و رفاه مردم را تضعیف و در پایان شکاف بین دولت- ملت و تشدید گسل‌های قومیتی و سوءاستفاده جریان‌های انحرافی را نیز فراهم می‌کند.
*منبع: مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه
311311
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "تغییرات اقلیمی و امنیت در خاورمیانه" هستید؟ با کلیک بر روی بین الملل، آیا به دنبال موضوعات مشابهی هستید؟ برای کشف محتواهای بیشتر، از منوی جستجو استفاده کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "تغییرات اقلیمی و امنیت در خاورمیانه"، کلیک کنید.