سلامی آهنگین که خداحافظی ندارد

آخرین به روز رسانی: 25/03/1403

خواندن این مطلب 4 دقیقه زمان میبرد

آیت البرز/اصفهان داستان آفرینش قطعۀ «سلام» را همه می دانند؛ برآمده از معاشرت و سلام و علیکِ مرد سوار بر مرکبی است که در کناره های میدان نقش جهان می رفت و چپ و راست و در پاسخ به این و آن «سلام علیکم، سلام علیکم، سلام علیکم…» می گفت.

قرار بود آوازه خوان شود، اما نشد. دنیا به آخر نرسید! و شد نی نوازی که نامش با این ساز ایرانی سرشته و یکی شد؛ چنان که هرجا ساز نی را به زبان بیاورند، سیمای مهربان او، نام نیکویش، منش فروتنانه اش، هنر بی همتای او و خلاقیت های یگانه اش به خاطر می آید؛ حسن کسائی، مردی با «سلامی» خوش آهنگ و جاودانه که بی خداحافظی، مکرر، امیدبخشنده و نوازشگر به جان های شیفته و هوشیار می رسد.

به استاد کسائی گفتند قصۀ «نی» را برایمان تعریف کن و تعریف کرد: «نی خودش حکایت است، قصه است، شکایت است. کدام راوی، صادقانه تر و پرسوزوگدازتر از صدای نی به روایت «آشنایی ها» و «جدایی ها» می نشیند؟ نی هم فریاد انسان و هم صدای خفتۀ انسان است. در کهن بودن عمر این ساز همین بس که انسان بعد از زمزمه با خویشتن، این زمزمه را از نای دمیدن گرفت. به نی زار که پا می گذاری، نی های دهان شکسته با وزش باد، غمگین ترین سرود و موسیقی طبیعت را سر می دهند، انگار هزاران هزار نی زن شیفته دل و توانا نواختن آغاز کرده اند و چه بسا که نخستین بار انسان کنار همین نی زار، دلتنگ و بی قرار، نی از نی زاری بریده و همراه هزاران هزار نی، دمیدن و نواختن را آغاز کرده است.»

این قصۀ اشراقی و رازناک نی و دیگر قصه های خواندنی که با زندگی و زمانۀ کسائی فقید پیوسته است از زبان خودش و دوستدارن او به همت محمدجواد کسائی در کتابی جمع وجور و نظیف به اسم «از موسیقی تا سکوت» گرد آمده و نشر «نی» آن را در سال 1381 منتشر کرده است.

اما «چرا نی؟» این پرسشی بود که بارها از حسن کسائی سوال شد. دربارۀ انتخاب هر سازی شاید بتوان این چرا را مطرح کرد. اما ظاهراً نی فرق دارد! در نظر برخی، سازهای مهم تری هم در دنیای موسیقی ایران هست که به سراغشان رفت و یک عمر به پایشان سوخت و با آن ها مانوش شد! واقعیت این است که استاد کسائی سازندیده نبود! از کودکی در خانواده ای بزرگ شده بود که حامی موسیقی دان های ایران زمین بودند و شخصیت هایی چون تاج اصفهانی، ادیب خوانساری، اخوان شهناز، سیدحسین طاهرزاده و ابوالحسن صبا به خانۀ پدری او بروبیایی داشتند و دوستی های نزدیک و صمیمانه ای میان آن ها و خانوادۀ کسائی وجود داشت. کسائی حتی سه تار می نواخت و تدریس هم می کرد. سه تار ساز دومش بود. اما در کارنامۀ هنری او نی جای هیچ ساز دیگری را نمی گرفت.

در جست وجوی پیرمردان نی نواز

کسایی یک روز دانست که نوای هیچ ساز ایرانی به اندازۀ نی، او را مفتون و در دلش شور به پا نمی کند. پس تمام زندگانی اش را برای آموختن و نواختن و یاددادنش و خلاقیت آفرینی در جهان آن فدا کرد. کسائی سنی نداشت. هنوز مدرسه ای بود. یک روز پاییزی در حیاط خانه شان گشت وگذار می کرد که نوایی از پشت دیوار شنید.

بی قرار شد و خود را به کوچه رساند. صدا از پیرمرد نی نوازی بود که دل رهگذاران نصف جهان را مدهوش می کرد. کسائی سازش را انتخاب کرد! برای همیشه با نوای هنرمند دوره گرد دانست که نی می خواهد و دیگر هیچ! خانواده برایش نی خرید و داستان نی کسائی آغاز شد.

یک بار دیگر شیفتۀ نی نوازیِ پیرمردی در خیابان عباس آباد شد و قدم به قدم رهایش نمی کرد. مثل سایه دنبالش می رفت و هر وقت پیرمرد از زدن نی دست می کشید، کسائیِ دل شده سکه ای پیشکش او می کرد تا برایش بنوازد! و این ها را نمی توان فقط به حساب شوریدگی و شهود و کشف کسائی نوجوان گذاشت که این اتفاقات برآمده از جذبه ها و گنجینه های اصفهان است؛ اصفهانی که از هر طرفش بنگری و بروی اعجازی دارد و ارمغانی نصیبت خواهد کرد!

این چنین پیشکش ها و دریافت ها بعدها نیز میان اصفهان و کسائی پدیدار شد؛ داستان آفرینش قطعۀ «سلام» را همه می دانند؛ برآمده از معاشرت و سلام و علیک مرد سوار بر مرکبی است که در کناره های میدان نقش جهان می رفت و چپ و راست و در پاسخ به این و آن «سلام علیکم، سلام علیکم، سلام علیکم… » می گفت. چه بده بستان های قشنگی میان این شهر الهام بخش و فریبنده و آدم های اهل مکاشفه و باریک بینش رخ نموده است!

استاد کسایی شد نی نوازی که نامش با این ساز ایرانی سرشته و یکی شد؛ اما رنج و کوشیدن در این مسیر، او را از دیگر جنبه های زیست فردی غافل نکرد. دل باختۀ هنر و شعر و ادبیات بود. تا پیش از اینکه زانویش آسیب ببیند، باستانی کار بود. قواعد شنا و فوتبال و کشتی را می دانست و جدی و مداوم در این شاخه های تربیت بدنی فعالیت داشت. بعد از آسیب دیدگی به اجبار ورزش را کنار گذاشت، اما تماشاچی حرفه ای فوتبال و کشتی ماند.

در کنار این تعادل ارزشمندی که در زیستش داشت، از زندگی اجتماعی و پویایی نیز برخوردار بود و علی رغم فرازوفرودهای زندگی هنری اش هرگز به کنار نگذاشت. کسائی اگر در دل مردم ایران و خاصه ما اصفهانی ها جایی دارد، چون به میان مردم رفته بود. چون بارها به نفع فرودستان کنسرت گذاشته بود. چون تا پایان عمر درهای خانه اش را به روی جوانان دوستدار نی و سه تار نبست و بی دریغ تا آنجا که کهولت سن فرصت می داد، خودش را وقف شاگردشان می کرد.

و در تمام این مدت، منتقد اجتماعی بی نظیری بود. نمی گفت گفتنش بی فایده است و گوش شنوایی نیست! می دانست که سکوت و انزوا و پشت کردن به جامعه هنر نیست. انتقادش را کرد. موسیقی پاپ ایرانمان را بی سروسامان می دانست و باور داشت که ذائقه و سلیقۀ مخاطب ایرانی را به بیراهه خواهد کشاند. از خواننده سالاری و ندیده گرفتن نوازندگان می گفت و گلایه می کرد. به راه و رسم شاگرد و استادی در آموزش موسیقی ایران کم انتقادی نداشت. اما افسوس که هرگز نتوانست همۀ حرفش را بزند: «من دق کردم و حرفم را هم نمی توانم بزنم.»

و این درنگی بود در داستان مردی که 3 آیت البرز 1307 به دنیا آمد و 25 خرداد 1391 از میان ما رفت؛ داستان مردی که آدمی با موسیقی اش واله می شود و با سکوتش هزاران افسوس می خورد.

پایان خبر آیت البرز