چرا شادترین شاعر ایران سال ها نادیده گرفته شد؟

محمدعلی اسلامی ندوشن با یاد کردن از سعدی به عتوان شادترین شاعر ایران، سال ها پیش این پرسش را مطرح کرده که چه شد او طی 700 سال، حاضرترین فرد در متن جامعه ایران بود و چه شد که طی 50 سال آن طور که می بایست، به مقام او توجه نشد؟

به گزارش آیت البرز، محمدعلی اسلامی ندوشن متولد 1304 در ندوشن یزد بود که  برای دیدار با فرزندانش به کانادا رفت و بعد به خاطر عوارض کهولت سن و کرونا آن جا ماندگار شد و پنجم اردیبهشت سال 1401 چشم از دنیا فروبست و خانواده پیکرش را همان جا به امانت به خاک سپردند تا در فرصت مناسب، طبق وصیت خودش به ایران برگردد و در نیشابور در جوار آرامگاه عطار و خیام آرام گیرد؛ هرچند زادگاهش یزد بود و از ندوشن برخاسته بود.

پیکر اسلامی ندوشن 28 آبان 1402 به ایران بازگشت و بعد از تشییع در دانشگاه تهران، یزد و نیشابور در خانه ابدی اش آرام گرفت.

این نویسنده و پژوهشگر دانش آموخته حقوق بین الملل از فرانسه بود و استاد پیشین دانشگاه تهران، که علاوه بر درس های حقوقی، به تدریس نقد ادبی، سخن سنجی و ادبیات تطبیقی نیز می پرداخت. او سال ها زندگی خود را صرف تحقیق در آثار علمی و ادبی ایران و ترجمه آثار نویسندگان جهان کرد و آثارش به صورت کتاب در بیش از 50 جلد در زمینه های گوناگون اعم از ادبی، فرهنگی و اجتماعی به چاپ رسیده است.

 همزمان با سالروز درگذشت محمدعلی اسلامی ندوشن در اردیبهشت که با نام سعدی گره خورده و در هفته بزرگداشت این شاعر قرار داریم، بخش هایی از  جستار او را درباره سعدی که در کتاب «چهار سخنگوی وجدان ایرانی» (چاپ سوم – 1380) منتشر شده است می خوانیم. اسلامی ندوشن در این کتاب سعدی را حاضرترین فرد در متن جامعه ایرانی می داند و از این شاعر به عنوان اولین معلم و یک مصلح اجتماعی یاد می کند و او را «سخنگوی ضمیر آگاه ایرانی» می خواند که در دوره هایی کمتر به او توجه شده و کمتر درباره او حرف زده شده است.

اسلامی ندوشن در این کتاب نوشته است:

ز خلق، گوی لطافت تو برده ای امروز

به خوبرویی و سعدی به خوب گفتاری

سعدی تقریباً شادترین شاعر ایران است. شاعری است که کمتر ما را در دست اندازهای زمین و آسمان می اندازد، و یا در دست اندازهایی که وجدان ما را به تب و تاب افکند. خیلی آرام بیان می کند و در واقع می خواهد ما را آرام به راه راست بیاورد. نزدیک هفتصد سال سعدی در ایران معلم اول بوده. به عنوان «مصلح اجتماعی» می توان گفت که درس دهنده به همه خانواده ها بوده. اگر درسش را گوش نکرده اند، موضوع دیگری است. او درس خود را داده، مردم هم خوانده اند و تکرار کرده اند، از مکتب خانه ها تا بالاترین مجامع ایران. چه شد که طی این هفتصد سال، حاضرترین فرد در متن جامعه ایران بوده است؟ و چه شد که طی این پنجاه سال اخیر آن طور که می بایست، به مقام سعدی توجه نشد؟ کسان دیگری به عللی بیشتر در متن توجه بودند، بیشتر کتاب درباره شان نوشته شد، بیشتر بحث و حرف درباره آنها صورت گرفت، مثل حافظ و مولوی و فردوسی. از این چهار بزرگ، از سعدی کمتر حرفش زده شد. برای این موضوع چند علت هست:

یکی اینکه از زمانی که بیشتر سیاسی شدیم، یعنی از شهریور 20 که ایران در اشغال قرار گرفت، قشری از جامعه ایران یکدفعه سیاسی شد، گروه های مختلف، مرام ها و حزب های مختلف و زیر و بم های مختلف پیش آمد و کسانی که خود را «پیشرو» می دانستند، سعدی خیلی به مذاقشان خوش نمی آمد؛ زیرا او را چنان که باید قاطع نمی دیدند که یک جهت را در پیش بگیرد؛ مثلا تکلیف با مولانا روشن تر است، یا فردوسی، یا حتی حافظ. سعدی چون همه جانبه است، همه مسایل بشری را مطرح کرده، هیچ جهتی را به تنهایی نگرفته و قصدش واقعا تربیت ساده اجتماعی برای جامعه بوده، باب طبع کسانی که بیشتر یک جهتی فکر می کردند، نبوده. سیاستْ قاطع است. یک حزب می گوید این باید بشود و آن نباید بشود، یک مرام نیز همین گونه فکر می کند. فکر یک جهتی باعث می شود که انسان ها پیشوایان فکری خود را آسان تر در جهت معینی انتخاب کنند، تا آنها کمک کنند به نظریه ای که آن حزب یا آن دسته و گروه به آن دلبسته است. این است که سعدی چنان که باید، باب طبع چپ روها و کسانی که اندیشه تند را دنبال می کردند و خواه ناخواه روی نظریاتشان تعصب داشتند، نبود. آنها هم چون تبلیغات وسیعی داشتند، در دیگران و به خصوص جوان ها اثرگذار شدند. البته پیش اهل نظر همیشه سعدی، سعدی بوده؛ اما نزد کسانی که با سیاست تند سروکار داشته اند، کمی نادیده گرفته شده و حتی کسانی سبکسرانه این جسارت را به خود دادند که لطیف ترین سخنور زبان فارسی را «ناظم» بخوانند، نه شاعر!

علت دوم این بود که سعدی جامعه ایرانی را واگو و ترجمانی می کند؛ یعنی آینه ای است در برابر ما. بدیهی است که او به این بسنده نمی کند. «مایی» که او می خواهد، آن است که بهتر از آنچه هست باشد، عیب هایش تا حد امکان کاهش گیرد. البته او اینقدر واقع بین هست که بداند بشر بی عیب نمی شود. کمال وجود ندارد و هر انسانی یک مقدار در معرض لغزش است؛ اما تا حد ممکن می خواهد جامعه را اصلاح کند؛ بنابراین آینه وجودی جامعه ایرانی است. عیب ها و حسن هایش، هر دو را می گوید و ما البته در این پنجاه ساله که دگرگونی سیاسی می خواسته ایم، این را خیلی خوش نداشته ایم. گذشتگان ما قدر این سخن ها را می دانستند و برایشان مساله ای نبود. ما که در معرض فرهنگ غرب و چپ قرر گرفته بودیم و عوارض بعدی اش را هم به نوعی دیدیم، خوش نداشتیم که قیافه خودمان را در آینه سعدی نظاره کنیم! گرایش بر آن بود که اندیشه های حزبی و سیاسی جامعه را پیش ببرد، تا اینکه یک فرد اخلاقی بخواهد آن را اصلاح کند.

سومین نکته این است که اصلاح کردن فردی خود، قدری مشکل تر است تا دنباله روی از یک مرام و یک روش. این یکی آسان تر است؛ زیرا افراد جمع می شوند، دنبال هم راه می افتند، چند شعار را مدنظر قرار می دهند و امید دارند که فکر خود را بر کرسی بنشانند، در حالی که اصلاح فردی و اخلاقی کار آسانی نیست. انسان باید قدری تحمل محرومیت بکند، تحمل انضباط بکند، برای خود مقداری حفاظ اخلاقی قرار دهد تا بتواند انسان بهتری بشود، و چون این کار آسان نبوده، مردم آن طور که باید به طرف سعدی نرفتند.

 پایان خبر آیت البرز

چرا شادترین شاعر ایران سال ها نادیده گرفته شد؟